Τα κρατικά έργα κερδίζουν τον πόλεμο των εντυπώσεων, στερώντας σιωπηλά από τους ανθρώπους την ευκαιρία να αποκτήσουν αυτά που πραγματικά επιθυμούν.
Του Ευθύμη Μαραμή
Εισαγωγή
Ο Gor Mkrtchian προσφέρει ορισμένες εξαιρετικές οπτικές σε πρόσφατο άρθρο του στον ιστότοπο του Mises Institute. O Mkrtchian επισημαίνει πως όταν το κράτος κατασκευάζει έναν ποδηλατόδρομο, ένα νέο σχολείο ή ένα πάρκο, η πλειοψηφία των ανθρώπων τείνει να επευφημεί αυτές τις προσπάθειες. Το σκεπτικό της επικρότησης βασίζεται στο ότι αποκτούμε μια νέα υποδομή και, ως εκ τούτου, η κοινωνία προοδεύει. Το κράτος, όντως, έχει χρηματοδοτήσει κάποια εντυπωσιακά από τεχνικής απόψεως επιτεύγματα, όπως το μετρό της Αθήνας, η εγνατία εθνική οδός, η γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου κλπ. Αυτά τα έργα, όπως θα συμφωνήσουν οι περισσότεροι, σαφώς αποφέρουν κοινωνικά οφέλη.
Αντιμετωπίζοντας αυτά τα συγκεκριμένα και ευρέως διαδεδομένα παραδείγματα κρατικών επιτευγμάτων, οι φιλελεύθεροι και οι αναρχοκαπιταλιστές δυσκολεύονται να αντικρούσουν ότι η κρατική δράση είναι μερικές φορές αγαθοεργής για την κοινωνία. Τα πράγματα, όμως, δεν είναι πάντα αυτά που φαίνονται και, επιπλέον, υπάρχουν πολλά που δεν φαίνονται, όπως θα συμφωνούσε και ο Frederic Bastiat.
Κόστος ευκαιρίας
Αν αφήσουμε στην άκρη τις ηθικές επιπλοκές και εστιάσουμε στην ωφελιμιστική διάσταση, πάντα οι απαντήσεις μας θα πρέπει να περιστρέφονται γύρω από το κόστος ευκαιρίας και γύρω από την επιδεικνυόμενη καταναλωτική προτίμηση. Το κόστος ευκαιρίας είναι το όφελος που θα μπορούσαμε να αποκομίσουμε μέσω της καλύτερης εναλλακτικής χρήσης των πόρων εκ μέρους μας. Αν ένα κομμάτι πίτσα κοστίζει δύο ευρώ κι ένα πιτόγυρο κοστίζει δύο ευρώ, τότε το κόστος ευκαιρίας ενός κομματιού πίτσας είναι ένα πιτόγυρο και αντίστροφα.
Οι πόροι σε κάθε χώρα, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, είναι σπάνιοι και το «οικονομικό πρόβλημα» που πρέπει να επιλυθεί, αφορά την εφαρμογή αυτών των διαθέσιμων σπάνιων πόρων, σύμφωνα με τρόπους που θα ικανοποιήσουν καλύτερα τις υποκειμενικές αξιολογήσεις των ανθρώπων. Ακόμα κι αν, για παράδειγμα, το κράτος δημιουργήσει μια όμορφη βιβλιοθήκη, με τα βιβλία οργανωμένα στην εντέλεια, με τον βιβλιοθηκονόμο να είναι ικανός και ευγενικός, τη θερμοκρασία να είναι καλά ρυθμισμένη με κλιματισμό και τους υπολογιστές να είναι τελευταίας τεχνολογίας, πρέπει και πάλι να είμαστε συγκρατημένοι πριν επικροτήσουμε.
Προκειμένου να είμαστε σε θέση να επικροτήσουμε την κρατική απασχόληση των πόρων σε μια συγκεκριμένη εφαρμογή, είναι απαραίτητο να εξεταστούν οι εναλλακτικές εφαρμογές στις οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αυτοί οι πόροι. Αν υπάρχει εναλλακτική λύση που θα μπορούσε να ικανοποιήσει καλύτερα τις υποκειμενικές προτιμήσεις των ανθρώπων, τότε η απασχόληση αυτών των πόρων εκ μέρους του κράτους, έστω και αν παρέχει οφέλη, αποτελεί αποτυχία αναλογικά.
Εθελοντική ανταλλαγή και επιδεικνυόμενη καταναλωτική προτίμηση
Τώρα, το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: με ποιο πρότυπο μπορεί να προσδιοριστεί η καλύτερη δυνατή χρήση και εφαρμογή των πόρων, σε σχέση με τις υποκειμενικές προτιμήσεις των καταναλωτών, σε κάθε δεδομένη περίπτωση;
Σε περιπτώσεις εθελοντικής ανταλλαγής, κάθε ανταλλαγή δεν είναι μόνο ex-ante αμοιβαία επωφελής, αποτελεί και ex-ante την καλύτερη δυνατή απασχόληση των πόρων που ανταλλάσσονται σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ιδιοκτητών τους. Αυτό ονομάζεται επιδεικνυόμενη προτίμηση, μια δράση η οποία, όπως εξηγεί ο Rothbard, σημαίνει «απλά» το εξής: αυτή η επιλογή αποκαλύπτει, ή επιδεικνύει, τις προτιμήσεις ενός ανθρώπου. Δηλαδή, οι προτιμήσεις του ανθρώπου στην αγορά μπορούν να συναχθούν από την πραγματοποίηση της συναλλαγής.»
Για παράδειγμα, εάν ο A πουλήσει στον Β ένα πρόβατο για 100 ευρώ, θα ξέρουμε πως από όλες τις εναλλακτικές χρήσεις του προβάτου, όπως το άρμεγμα, το κούρεμα, η σφαγή για κρέας κλπ, προτιμήθηκε η ανταλλαγή του έναντι 100 ευρώ με τον Β, γιατί αυτή ήταν η ελεύθερη εθελοντική επιλογή του Α. Ομοίως, ο Β εκτίμησε ότι η αγορά του προβάτου από τον Α, ήταν η καλύτερη από όλες τις πιθανές διαθέσιμες χρήσεις των 100 ευρώ που είχε στην κατοχή του. Διαφορετικά, δεν θα είχε πραγματοποιήσει αυτή την ανταλλαγή.
Εξαναγκαστική ανταλλαγή
Από την άλλη πλευρά, μερικές φορές η ανταλλαγή, η παραγωγή και η κατανάλωση δεν πραγματοποιούνται ως αποτέλεσμα εθελοντικών αποφάσεων όλων των ιδιοκτητών των εμπλεκόμενων πόρων, αλλά διεξάγονται με εξαναγκασμό υπό την απειλή βίας. Στη συνέχεια, ελλείψει επιδεικνυόμενης προτίμησης, δεν μπορούμε ποτέ να ξέρουμε κατά πόσον η πράξη αυτή ωφέλησε ή έβλαψε κάποιο από τα εμπλεκόμενα μέρη, πόσο μάλλον αν αποτέλεσε τον πιο επωφελή τρόπο απασχόλησης των πόρων για κάθε ενδιαφερόμενο.
Δεδομένου ότι συνήθως υπάρχουν αμέτρητες επιλογές για τους δρώντες στην αγορά, σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή, θα αποτελούσε μια αστρονομικά αδύνατη περίπτωση, ούτως ή άλλως, να καταφέρει το κράτος να υπαγορεύσει αυτό που θα επέλεγαν εθελοντικά οι καταναλωτές σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Έτσι, παρατηρούμε πως είναι στα όρια της επιστημονικής φαντασίας να είναι η κρατική δράση ex-ante επωφελής για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, όπως είναι η εθελοντική ανταλλαγή.
Απαραίτητα λοιπόν, η φορολόγηση και η κανονιστική ρύθμιση, όντας πράξεις που δεν απαιτούν συναίνεση αλλά υποταγή και υπακοή, αποδυναμώνουν τη σχέση μεταξύ των υποκειμενικών προτιμήσεων των καταναλωτών και του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούνται οι πόροι τους.
Το ορατό και το αόρατο
Πίσω από κάθε κρατικό σχολείο που χρηματοδοτήθηκε με ένα εκατομμύριο ευρώ, για παράδειγμα, κρύβεται ένας όγκος αγαθών και υπηρεσιών αξίας ενός εκατομμυρίου ευρώ που οι φορολογούμενοι θα προτιμούσαν να αποκτήσουν αλλά δεν απέκτησαν ποτέ. Ίσως τα αγαθά αυτά να ήταν λουλούδια, τρόφιμα, ιατρικές υπηρεσίες, βιβλία, μαχαιροπήρουνα, ανακαίνιση σπιτιών, αγροτικός εξοπλισμός, λογισμικό ηλεκτρονικών υπολογιστών ή υπηρεσίες εκμάθησης μαθηματικών.
Δεν υπάρχει τίποτα που να εμποδίζει τους φορολογούμενους να χρηματοδοτήσουν ένα σχολείο από μόνοι τους και να απαλλαγούν έτσι από την ζημιογόνο γραφειοκρατία. Στην πραγματικότητα είναι τόσο απλό όσο ακούγεται: αν οι καταναλωτές θέλουν ένα σχολείο, μπορούν να πληρώσουν για αυτό το σχολείο και όπως αποδεικνύεται από την ύπαρξη ιδιωτικών σχολείων, αυτό συμβαίνει πολύ συχνά.
Ωστόσο, το κράτος που χρησιμοποιεί τη φορολογία για την οικοδόμηση ενός συγκεκριμένου σχολείου, το μόνο που κάνει είναι να εκτρέψει τα κεφάλαια από ένα πιο υψηλά αξιολογημένο κόστος ευκαιρίας στο χαμηλότερα αξιολογημένο κόστος ευκαιρίας. Διαφορετικά, δεν θα χρειαζόταν τη χρήση εξαναγκασμού και την απειλή βίας. Παρά την αδιαμφισβήτητη και απλή αυτή λογική, στην Ελλάδα επικροτείται δεόντως το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο χρηματοδοτεί ο εξαναγκασμός.
Αυτό εν μέρει εξηγείται ως εξής: η κοινή γνώμη βλέπει ότι το σχολείο είναι υπαρκτό και το επικροτεί, ενώ τα χαμένα κόστη ευκαιρίας, εκ φύσεως τους ως εγκαταλειμμένες εναλλακτικές, δεν πραγματοποιήθηκαν κι έτσι η στενοχώρια για την απώλεια τους απαιτεί αφηρημένη συλλογιστική και φαντασία εκ μέρους του κοινού. Ο Frédéric Bastiat περιέγραψε το φαινόμενο αυτό στο κλασικό έργο του «That Which is Seen, and That Which is Not Seen.» Τα εμφανή κρατικά έργα κερδίζουν τον πόλεμο των εντυπώσεων, στερώντας από τους ανθρώπους την ευκαιρία να δαπανήσουν τα χρήματα τους με τρόπο που πραγματικά θα επιθυμούσαν.
Παραγωγή ή κατανάλωση;
Οι Ελληνικές κυβερνήσεις προέβησαν τα χρόνια της φούσκας στην κατασκευή και στην αναβάθμιση των εθνικών οδών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό συνέβη. Ωστόσο, μπορούσαν οι Έλληνες να πληρώσουν την βελτίωση των υποδομών; Ο ρυθμιστής εδώ, θα έπρεπε να είναι η ελεύθερη αγορά όπου τα άτομα, αγοράζοντας ή απέχοντας από την αγορά, αποφασίζουν για το είδος των υποδομών που πρόκειται να προκύψουν.
Για παράδειγμα, υπάρχουν ενστάσεις για το μετρό της Αθήνας (εδώ). Οι εθνικές οδοί που κατασκευάστηκαν, αποφεύγονται συστηματικά από τους χρήστες, καθώς είναι πανάκριβες (δείτε εδώ). Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως ο ρόλος των εθνικών οδών είναι να μειώνουν κυρίως τα κόστη μεταφορών, όχι να τα αυξάνουν (δείτε εδώ τον εξαναγκασμό). Είναι καλά και όμορφα τα έργα και τα επιθυμούμε όλοι. Όμως, όπως προαναφέρθηκε, μπορούμε να τα αντέξουμε οικονομικά αν δεν αναπαράγουν πλούτο; Η πραγματικότητα που βιώνει πλέον η χώρα, υποδεικνύει πως μάλλον όχι.
Το Ελληνικό κράτος υποστηρίζει πως: τα έσοδα των εθνικών οδών μειώθηκαν «εξαιτίας της κρίσης». Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι πως τα εισοδήματα των Ελλήνων μειώθηκαν εξαιτίας των εθνικών οδών (μεταξύ πολλών άλλων κρατικών έργων) και είναι οι εθνικές οδοί, (μεταξύ πολλών άλλων κυβερνητικών δαπανών) που έφεραν την κρίση. Όπως επίσης επισημαίνεται, παραδείγματος χάριν, το κόστος για την εθνική οδό Ε-65 αυξήθηκε κατά 47% ανά χιλιόμετρο. Αυτό καταδεικνύει την εγγενή σπατάλη η οποία διέπει την διαχείριση των οικονομικών πόρων εκ μέρους του κράτους, όταν αυτοί δεν υπόκεινται σε κανόνες αγοράς (κέρδος/ζημία, καταναλωτική αξιολόγηση, κίνητρο, υποκείμενη συνέπεια, ευθύνη).
Συμπέρασμα
Οι εθνικές οδοί, το μέγαρο μουσικής και το πάρκο Τρίτση μπορεί να είναι εντυπωσιακά, αλλά δεν αποτελούν λόγο επικρότησης. Σε σχέση με τις προτιμήσεις του φορολογούμενου, ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλο και εντυπωσιακό είναι ένα κρατικό έργο, πάντα και παντού ex-ante θα υπολείπεται των οφελών της εθελοντικής ανταλλαγής.
***
