Οι τρεις κύριες Μαρξιστικές επικρίσεις εις βάρος του καπιταλισμού, είναι διάτρητες όσο ένα κόσκινο και καθίστανται κενές κάθε νοήματος όταν εξετάζονται προσεκτικά.
Tου Bradley Thomas*
Εισαγωγή
Η κριτική του Μαρξ εις βάρος του καπιταλισμού, αναμφισβήτητα υπερίσχυσε του οράματος του για το πρόσωπο που θα είχε μια σοσιαλιστική και, τελικά, κομμουνιστική κοινωνία. Οι επικρίσεις του Μαρξ εις βάρος του καπιταλισμού, αντηχούν στις σκέψεις ακόμη και «μετριοπαθών» αριστερών, οι οποίοι ωστόσο απέτυχαν να υποστηρίξουν το μαρξιστικό δόγμα περί της τελικής κοινωνίας χωρίς ιδιοκτησία.
Όμως, όταν οι πρώιμες στηλιτεύσεις του Μαρξ κατά του καπιταλισμού αποσυσκευαστούν και αξιολογηθούν εξονυχιστικά, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι είναι ανεπαρκείς. Στο βιβλίο του 1975, Making Sense of Marx, ο πολιτικός επιστήμονας Jon Elster του Πανεπιστημίου του Σικάγο και του Πανεπιστημίου Κολούμπια, υποστηρίζει ότι οι κατηγορίες του Μαρξ εις βάρος του καπιταλισμού, μπορούν να συνοψιστούν σε τρία μέρη.
«Το σύστημα του καπιταλισμού είναι απάνθρωπο»
Η πρώτη από τις τρεις επικρίσεις, σύμφωνα με τον Elster, είναι ότι ο καπιταλισμός είναι ένα «απάνθρωπο» σύστημα, καθώς οδηγεί στην αποξένωση των ανθρώπων από τις εγγενείς δυνάμεις που διαθέτουν ως ανθρώπινο είδος. Αυτές οι δυνάμεις, σύμφωνα με τον Μαρξ, είναι οι ικανότητες δημιουργικής δραστηριότητας με τις οποίες είναι μοναδικά προικισμένοι οι άνθρωποι, χάρη στη νοημοσύνη, τη γλώσσα και την ικανότητα κατασκευής εργαλείων.
Πράγματι, ο Μαρξ έθεσε το ζήτημα ως εξής: η ανάπτυξη και η χρήση των δυνατοτήτων του ατόμου, είναι η πιο ικανοποιητική δραστηριότητα που μπορεί κανείς να ασκήσει και η κοινωνία πρέπει να είναι μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι συνειδητοποιούν την ουσία τους ή τον εγγενή σκοπό τους.
Με λίγα λόγια, ο Μαρξ υποστήριξε ότι σε ένα καπιταλιστικό σύστημα ο εργαζόμενος αποξενώνεται από το προϊόν της εργασίας του, με την εργασία του να ενθυλακώνει τις ικανότητες και τη δημιουργικότητά του. Το τελικό προϊόν δεν ανήκει σε αυτόν για προσωπική του ωφέλεια, ούτε για να το ανταλλάξει με ένα άλλο προϊόν που επιθυμεί. Ανήκει στον καπιταλιστή για να το πουλήσει ως εμπόρευμα. Ο Μαρξ επίσης επέκρινε το καπιταλιστικό σύστημα πως καθιστά τους μισθωτούς εργαζόμενους σε απλή απόφυση των κεφαλαιουχικών αγαθών με τα οποία εργάζονται.
Αυτό που παραβλέπει όμως ο Μαρξ, είναι ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη έχει δημιουργήσει μια άνευ προηγουμένου επέκταση των εγγενών δυνάμεων που διαθέτει το ανθρώπινο είδος, καθώς η παραγωγικότητα έχει αυξηθεί σε τεράστιο βαθμό. Χάρη στις μεγαλύτερες επενδύσεις σε κεφαλαιουχικά αγαθά και στις τεχνολογικές καινοτομίες, ο μέσος εργαζόμενος μπορεί σήμερα να δημιουργήσει πολλά περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες σε μια δεδομένη μονάδα χρόνου.
Επιπλέον, η πρόοδος έχει επιφέρει νέες μορφές εργασίας που δεν μπορούσαν ούτε να ονειρευτούν οι προηγούμενες γενιές. Απλά σκεφτείτε όλες τις θέσεις εργασίας που υπάρχουν σήμερα, οι οποίες ήταν ασύλληπτες ακόμη και στις φαντασιώσεις των συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας μόλις πριν από μερικές δεκαετίες. Βρισκόμαστε σε μια απίστευτη εποχή όπου οι άνθρωποι μπορούν να συνειδητοποιήσουν την έκταση της δημιουργικότητας τους, ακριβώς χάρη στις καπιταλιστικές επενδύσεις και στην πρόοδο που αυτές επέφεραν.
Ακόμη, η δυνατότητα ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, επιτρέπει σε περισσότερους ανθρώπους να πραγματοποιήσουν το όραμα τους δημιουργώντας τη δική τους επιχείρηση. Απειροελάχιστοι άνθρωποι θα κατάφερναν να πραγματοποιήσουν κάτι τέτοιο υπό ένα σύστημα συλλογικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής (δηλ. Κρατικής ιδιοκτησίας ή συλλογικής εργατικής ιδιοκτησίας). Σε αντίθεση με όσα υποστήριξε ο Μαρξ, ο εκτεταμένος καταμερισμός της εργασίας, ο οποίος αυξήθηκε χάρη στον καπιταλισμό, παρέχει στους εργαζόμενους/δυνητικούς επιχειρηματίες αμέτρητες επιλογές όσον αφορά την ανάπτυξη των εγγενών δυνατοτήτων που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο είδος.
«Το σύστημα του καπιταλισμού είναι άδικο»
Δεύτερον, λέει ο Elster, ο Μαρξ υποστήριξε πως ο καπιταλισμός είναι άδικος
Η ερμηνεία αυτή του Elster, προϋποθέτει την πεποίθηση ότι ο Μαρξ εργαζόταν σε ένα πλαίσιο δικαιοσύνης, μια έννοια που ορισμένοι μαρξιστές απορρίπτουν ως «μπουρζουάδικη» κατηγορία σκέψης. Αλλά η θεωρία της εκμετάλλευσης του Μαρξ και ειδικότερα η επιμονή του ότι το κέρδος είναι κλοπή, καθιστά αρκετά λογικό να καταλογίζεται μια θεώρηση διανεμητικής δικαιοσύνης στα γραπτά του. Ο Μαρξ, βέβαια, στηρίχθηκε στην εργασιακή του θεωρία της εκμετάλλευσης ως την πηγή της καπιταλιστικής αδικίας. Η Μαρξιστική θεωρία της εκμετάλλευσης είναι πιθανώς γνωστή στους αναγνώστες αυτού του ιστότοπου και αυτό το άρθρο δεν σκοπεύει να εμβαθύνει στη θεωρία καθαυτή.
Η θεωρία της εκμετάλλευσης, ωστόσο, προκύπτει από την εργασιακή θεωρία της αξίας, η οποία πάσχει από καθοριστικά σφάλματα, τα οποία επισημαίνει ο Elster.
Όταν η εργασία είναι ετερογενής, οι συνεισφορές δεν μπορούν να μετρηθούν σε κοινή κλίμακα. Επιπλέον, αν κάποιος προσπαθήσει να αναδιατυπώσει την αρχή με όρους ωρών εργασίας, ανεξάρτητα από τη φύση της εργασίας, αντιμετωπίζει το πρόβλημα ότι οι διαφορετικές μορφές εργασίας έχουν διαφορετικούς βαθμούς οριακής αντι-ωφέλειας (κόπος, περιβάλλον εργασίας, ανάγκη δεξιοτήτων, δυσκολία κλπ) και θα πρέπει να ανταμειφθούν ανάλογα. Περιορίζοντας την εργασία σε μια ομοιογενή μάζα για να δημιουργηθεί μια ομοιόμορφη μονάδα μέτρησης της αξίας, η Μαρξιστική «αξία» της εργασίας καθίσταται κενή νοήματος.
Ο Elster σημειώνει επιπλέον ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις με τα μέσα παραγωγής επιτρέπουν σε άτομα με διαφορετικές χρονικές προτιμήσεις να επωφεληθούν από ένα σύστημα μισθωτής εργασίας. Μερικοί άνθρωποι μπορούν να αποταμιεύσουν και να συσσωρεύσουν περισσότερο κεφάλαιο από ο,τι θα μπορούσαν να κάνουν εργαζόμενοι μόνοι τους οι ίδιοι. Εάν προσφέρουν μισθωτή εργασία σε άλλους, οι οποίοι προτιμούν την άμεση κατανάλωση και θα κερδίσουν έτσι περισσότερα από όσα θα μπορούσαν σε διαφορετική περίπτωση, πώς μπορεί κάποιος να αντιταχθεί σε κάτι τέτοιο;
Ο Elster αναλογίζεται τη ζημιά που θα προκληθεί αν, για παράδειγμα, ένας επιχειρηματίας εκπληρώσει το όνειρό του να ανοίξει ένα εστιατόριο και προσλάβει μερικούς σερβιτόρους και μάγειρες. Υπό ένα μαρξιστικό σύστημα, αυτή η μισθωτή εργασία θα απαγορευόταν. Ο Elster αναρωτιέται: «Θα πρέπει να επέμβει η σοσιαλιστική αστυνομία για να απαγορεύσει μια τέτοια σύμβαση – εξαναγκάζοντας με τη βία τους εργαζόμενους να είναι ελεύθεροι;»
Τέτοια ερωτήματα καθιστούν διάτρητους τους αβάσιμους ισχυρισμούς του Μαρξ σχετικά με την υποτιθέμενη ανωτερότητα της «δικαιοσύνης» ενός σοσιαλιστικού συστήματος σε σχέση με ένα καπιταλιστικό.
«Το σύστημα του καπιταλισμού είναι σπάταλο»
Τέλος, η τρίτη σημαντική κριτική εις βάρος του καπιταλισμού από τον Μαρξ, σύμφωνα με τον Elster, είναι ότι ο καπιταλισμός είναι «εγγενώς και άσκοπα, παράλογος και σπάταλος».
Ο μηχανισμός της αγοράς, κατά τη γνώμη του Μαρξ, είναι ένας πολύ ανεπαρκής τρόπος συντονισμού των οικονομικών αποφάσεων. Περιλαμβάνει τη μόνιμη πιθανότητα και την συχνή εμφάνιση οικονομικών κρίσεων που προκαλούν υψηλή ανεργία, αδρανείς πόρους και καταστάσεις κατά τις οποίες παράγονται αγαθά που δεν ικανοποιούν πραγματική ζήτηση.
-
Δείτε σχετικά: Μακάρι να μας «κλέψουν» τις δουλειές οι μηχανές
Ο Elster επισημαίνει επίσης την επιμονή του Μαρξ ότι υπάρχει μια εγγενής τάση να πέφτουν τα ποσοστά κέρδους υπό τον καπιταλισμό και η αντίδραση των καπιταλιστών στην πτώση των ποσοστών κέρδους τείνει να επεκτείνει την πτώση των κερδών περαιτέρω.
Ο Μαρξ υποστήριξε ότι οι καπιταλιστές επιδιώκουν να υποκαταστήσουν την εργασία με μηχανές για να αυξήσουν την παραγωγικότητα και για να αποκομίσουν έτσι μεγαλύτερα κέρδη. Βασισμένος στη θεωρία του ότι η «υπεραξία» δημιουργείται μόνο από την ανθρώπινη εργασία, ο Μαρξ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η στροφή προς μεθόδους παραγωγής που απαιτούν περισσότερη ένταση κεφαλαίου, θα μείωνε την εν λόγω αξία και, συνεπώς, τα κέρδη μακροπρόθεσμα.
Τα χαμηλότερα κέρδη αποθαρρύνουν την επέκταση των κεφαλαιακών επενδύσεων. Έτσι, σύμφωνα με τον Μαρξ, προκύπτει μια αντίφαση: οι μεγαλύτερες κεφαλαιακές επενδύσεις, τελικά οδηγούν σε λιγότερες κεφαλαιακές επενδύσεις.
Ο Elster σημειώνει, ωστόσο, ότι αυτή η θεωρία, «αποδεικνύεται, υπό στενότερη εξέταση, να έχει διαρροές ανάλογες ενός κόσκινου».
Η αύξηση της παραγωγικότητας, δηλαδή η αύξηση της παραγωγής με λιγότερη ανθρώπινη εργασία, τείνει να επιτρέπει υψηλότερα ποσοστά κέρδους. Επειδή το πλεόνασμα μπορεί πραγματικά να παραχθεί από όλες τις εισροές παραγωγικών συντελεστών και όχι απλώς από την ανθρώπινη εργασία, τότε δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι η τάση προς περισσότερες επενδύσεις σε κεφαλαιακό εξοπλισμό θα προκαλέσει πτώση των κερδών, ακόμη και μακροπρόθεσμα.
Συμπέρασμα
Οι επικρίσεις του Μαρξ δεν υποστήριζαν απαραιτήτως ότι ο καπιταλισμός οδηγούσε σε αυξημένη δυστυχία με την έννοια των χαμηλότερων επιπέδων κατανάλωσης, αλλά επικεντρώθηκαν περισσότερο στο ότι το καπιταλιστικό σύστημα είναι απάνθρωπο, άδικο και τείνει σε συχνές κρίσεις.
Αλλά οι επικρίσεις του Μαρξ παραβλέπουν την ουσία. Ένα σημαντικό ελάττωμα στην λογική του Μαρξ, προκύπτει από το ότι υποκύπτει στην «πλάνη της νιρβάνα», στο ότι συγκρίνει τον καπιταλισμό του πραγματικού κόσμου με μια φαντασίωση περί της σοσιαλιστικής κοινωνίας, όπου απουσιάζουν τα καπιταλιστικά ελαττώματα αλλά ξεχειλίζουν τα οφέλη του. «Συνέκρινε τη μοίρα των εργαζομένων στον υπαρκτό καπιταλισμό, με αυτό που υπέθεσε πως θα ίσχυε υπό πιο ορθολογικά οργανωμένες παραγωγικές σχέσεις», καταλήγει ο Elster.
Πολλοί σήμερα εξακολουθούν να επικαλούνται τις επικρίσεις του Μαρξ εις βάρος του καπιταλισμού, για να δικαιολογήσουν μεγαλύτερη κυβερνητική παρεμβατικότητα στην οικονομία. Αλλά οι επικρίσεις του Μαρξ εις βάρος του καπιταλισμού, όπως και οι συνταγές του, είναι καθοριστικά και μοιραία εσφαλμένες.
***
*Ο Bradley Thomas είναι αναρχοκαπιταλιστής/libertarian και δημιουργός της ιστοσελίδας Erasethestate.com. Ο Thomas ερευνά και γράφει για τη φιλοσοφία της ελευθερίας και για τα Οικονομικά της Αυστριακής Σχολής.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Austro Libertarian
