Με μια προσεκτική εξέταση, ο ισχυρισμός πως «χρωστάμε στον εαυτό μας» φαίνεται να είναι ένας βολικός μύθος για να δικαιολογήσει τις κρατικές δαπάνες.
Του Ευθύμη Μαραμή
Ο νεοκεϋνσιανός οικονομολόγος Paul Krugman, έχει εφεύρει τον όρο «ιδέες ζόμπι» θέλοντας να περιγράψει κάποιες θεωρίες πολιτικής που «ενώ έχουν σκοτωθεί από τα αποδεικτικά στοιχεία εναντίον τους, αυτές επιμένουν να αναβιώνουν, κυρίως επειδή ωφελούν κάποια πολιτική ατζέντα». Μια από αυτές τις ιδέες, σύμφωνα με τον Krugman, είναι πως τα δημόσια χρέη είναι επιβλαβή και επικίνδυνα.
Ο Krugman θεωρεί ότι τα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα δεν είναι επικίνδυνα με τον τρόπο που είναι ένα ιδιωτικό χρέος, επειδή το δημόσιο χρέος αποτελείται από «χρήματα που χρωστάμε στους εαυτούς μας.» Αντέδρασε έντονα και επανέλαβε τους ισχυρισμούς του, απαντώντας σε ένα άρθρο το οποίο εξετάζει τους κινδύνους που ενέχει το χρέος για τις μελλοντικές γενιές.
Ο Krugman έχει γράψει επανειλημμένα σχετικά με αυτό το θέμα στο blog του (βλ. εδώ κι εδώ ). Το ότι «τα δημοσιονομικά ελλείμματα δεν είναι επικίνδυνα», αποτέλεσε ένα συνηθισμένο ρεφρέν που επαναλάμβανε κατά τη διάρκεια της κρίσης της Ευρωζώνης και μετά την ύφεση του 2007, όταν είχε προκύψει τάση στις ΗΠΑ που επιδοκίμαζε τη μείωση των κρατικών ελλειμμάτων, για να προληφθεί μια μελλοντική κρίση χρέους ανάλογη της Ελληνικής.
Όπως συμβαίνει με τους περισσότερους μύθους, υπάρχει μια δόση αλήθειας και στον μύθο του Krugman. Το κρατικό χρέος διαφέρει από το ιδιωτικό χρέος των μεμονωμένων καταναλωτών, των επιχειρήσεων, των επαγγελματιών και των νοικοκυριών, με αξιοσημείωτους τρόπους. Τα άτομα έχουν περιορισμένη διάρκεια ζωής για να εξοφλήσουν τα χρέη τους. Τα κράτη όχι. Μπορούν να μετακυλήσουν τα χρέη στις μελλοντικές γενιές. Όσο οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να δανείσουν χρήματα στο κράτος και όσο το κράτος μπορεί να εξυπηρετήσει το χρέος του, το κρατικό χρέος μπορεί να είναι αέναο. Και, στο βαθμό που το κρατικό χρέος ανήκει σε εγχώριους πολίτες, οι πόροι που χρησιμοποιούνται για την εξόφληση του χρέους δεν χρειάζεται να φύγουν από την εγχώρια οικονομία.
Τούτων λεχθέντων, αυτή η δόση αλήθειας στα λεγόμενα του Krugman, αποτελεί σταγόνα στον ωκεανό των συντριπτικών στοιχείων που εγείρονται ενάντια στον ισχυρισμό του ότι: «δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας όσον αφορά τα βάρη που επιβάλει το κρατικό χρέος στις μελλοντικές γενιές.»
Ένα τεράστιο μέρος του κρατικού χρέους οφείλεται σε αλλοδαπούς
Για αρχάριους, το δημόσιο χρέος δεν οφείλεται εξ ολοκλήρου στους «εαυτούς μας» (δηλαδή δεν ανήκει αποκλειστικά σε Έλληνες πολίτες). Το μεγαλύτερο μέρος του Ελληνικού κρατικού χρέους οφείλεται σε ξένα κράτη, οργανισμούς και διεθνείς «επενδυτές».
Αυτό καταρρίπτει άμεσα τους ισχυρισμούς του Krugman ότι η αποπληρωμή του χρέους δεν επιβαρύνει τους μελλοντικούς φορολογούμενους και τη μελλοντική οικονομία, επειδή οι πόροι «παραμένουν στην εγχώρια οικονομία». Η τρέχουσα γενιά παραγωγών-αποταμιευτών, πληρώνει ακριβά σήμερα τα κρατικά δάνεια που οφείλονται σε ξένες κυβερνήσεις, οργανισμούς και «επενδυτές» (μεταξύ άλλων) και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ειπωθεί πως οι Έλληνες ως τέτοιοι «τα χρωστάνε στον εαυτό τους».
Η πλάνη του «εμείς» και η πραγματικότητα της αποπληρωμής από μελλοντικούς φορολογούμενους
Ένα μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι ο Krugman εμπίπτει στο σφάλμα το οποίο τονίζει ο Murray Rothbard στο έργο του «Anatomy of the State»: Το κράτος δεν είναι «εμείς» ούτε το κράτος είμαστε «εμείς». Ακόμη και αν ολόκληρο το κρατικό χρέος ανήκει σε Έλληνες πολίτες, δεν υπάρχει καμία οικονομική λογική σύμφωνα με την οποία «εμείς» οφείλουμε το χρέος «στον εαυτό μας». Τα άτομα που επωφελούνται από το χρέος είναι άτομα εντελώς διαφορετικά από τα άτομα που φέρουν το βάρος της εξόφλησης αυτού του χρέους.
Μόλις προσπεράσουμε τους χαριτωμένους λεκτικούς εξωραϊσμούς που χρησιμοποιούν κολεκτιβιστικές αντωνυμίες όπως «εμείς» και «οι εαυτοί μας» για να περιγράψουν όλους ανεξαιρέτως τους Έλληνες και μάλιστα σε κάθε χρονική περίοδο, θα αποκτήσουμε μια πολύ πιο ξεκάθαρη εικόνα για το ποιος ωφελείται και ποιος βλάπτεται από το κρατικό χρέος.
Αρκετοί άνθρωποι σίγουρα ωφελούνται. Κάποιοι πληρώνονται άμεσα από αυτές τις δαπάνες, για παράδειγμα εργολάβοι κρατικών προμηθειών και έργων, συνταξιούχοι, κρατικοί υπάλληλοι, παραλήπτες επιδομάτων και επιδοτήσεων. Την ίδια στιγμή οι υπόλοιποι πολίτες, αυτοί που δεν ανήκουν στις ανωτέρω κατηγορίες και πληρώνουν φόρους αντί να εισπράττουν, δεν επιβαρύνονται άμεσα με το πλήρες κόστος αυτών των δαπανών. Οι μελλοντικοί φορολογούμενοι, όμως, οι οποίοι θα κληθούν να εξοφλήσουν αυτές τις ελλειμματικές δαπάνες, είναι σαφώς αυτοί που βλάπτονται περισσότερο από τους φορολογούμενους οι οποίοι δρουν κατά την περίοδο της πραγματοποίησης των δαπανών.
Όπως παρατήρησε ο James Buchanan πριν από δεκαετίες, οι μελλοντικές γενιές πρέπει να μειώσουν την κατανάλωσή τους για να αποπληρώσουν τις δαπάνες προηγούμενων γενεών. Αυτή η μειωμένη κατανάλωση – οι υψηλότεροι φόροι που θα πρέπει να πληρώσουν όταν ωριμάσει το χρέος – είναι το πραγματικό κόστος που επιβάλλεται στις μελλοντικές γενιές από το κρατικό χρέος. Σε κάθε περίπτωση, αυτοί που δανείζουν το κράτος, το κάνουν για να αποκτήσουν περισσότερους πόρους στο μέλλον, από όσους μπορούν να αποκτήσουν τη δεδομένη στιγμή που δανείζουν. Αυτούς τους πόρους θα τους στερηθούν οι μελλοντικοί φορολογούμενοι που, σύμφωνα με τον Krugman, θα «χρωστάνε στον εαυτό τους».
Το βασικό δίδαγμα που εξάγεται εδώ, κοντολογίς, είναι το εξής: Αυτός που δανείζει είναι διαφορετικό πρόσωπο από αυτόν που δανείζεται. Δεν είναι δυνατόν όλοι να δανείζουν και, ταυτόχρονα, όλοι να δανείζονται. Κάποιοι εισπράττουν τόκους και κάποιοι κάνουν χρήση των δανειακών κεφαλαίων. Μια τρίτη κατηγορία, όταν μιλάμε για κρατικά χρέη, απλά πληρώνει (αρχικό κεφάλαιο και τόκους) χωρίς να έχει κάνει χρήση των δανειακών κεφαλαίων και χωρίς να έχει δει κανένα προσωπικό όφελος.
Οι κρατικές δαπάνες εκτοπίζουν τις ιδιωτικές επενδύσεις και την ιδιωτική κατανάλωση
Το επιχείρημα πως «χρωστάμε στον εαυτό μας» αναδεικνύει επίσης κάποια από τα σημαντικότερα επιχειρήματα που εξηγούν πως οι ελλειμματικές δαπάνες δεν αποτελούν «δωρεάν γεύμα» για τους φορολογούμενους ή τη μελλοντική οικονομία.
Οι ελλειμματικές δαπάνες εκτοπίζουν τις ιδιωτικές επενδύσεις. Εάν η κυβέρνηση αυξήσει το χρέος κατά 10 δισεκατομμύρια ευρώ για τη χρηματοδότηση ενός έργου μεγάλης κλίμακας, όπως για παράδειγμα ήταν οι ολυμπιακοί αγώνες, τα 10 δισεκατομμύρια ευρώ που δανείζεται είναι χρήματα που θα μπορούσαν να οδηγηθούν σε ιδιωτικές επενδύσεις. Η αύξηση της ζήτησης δανειακών κεφαλαίων που προκαλεί αυτή η μεγάλη ελλειμματική δαπάνη, θα προκαλέσει επίσης αύξηση του φυσικού επιτοκίου, μειώνοντας έτσι την ιδιωτική κατανάλωση και τις επενδύσεις. Με άλλα λόγια: Όλη η εργασία και οι πόροι που πρέπει να χρησιμοποιηθούν για το κρατικό έργο, απαραίτητα αποσπώνται από άλλα (συχνά πιο παραγωγικά) έργα. Όλα αυτά τα «αόρατα κόστη» των ελλειμματικών δαπανών, τα οποία στην Αυστριακή Σχολή ονομάζουμε «κόστος ευκαιρίας», αξίζει να επισημανθούν. Μπορεί, για παράδειγμα, ένα μέρος της αγοράς να ήθελε να κατασκευαστούν 100 διαμερίσματα στο Πανόραμα και στη Θέρμη Θεσσαλονίκης, όμως οι πόροι είχαν καταστεί εξαιρετικά σπάνιοι και ακριβοί επειδή το κράτος κατασκεύαζε γήπεδα κρίκετ, τα οποία σήμερα ρήμαξαν και είναι άχρηστα.
Δεν υπάρχει καμία οικονομική λογική που να μπορεί να υποστηρίξει πως οι κρατικές δαπάνες ευνοούν τους πάντες, υπό την έννοια πως όλοι για παράδειγμα απολαμβάνουν τους αυτοκινητόδρομους, τα σχολεία, τους ολυμπιακούς αγώνες, τα νοσοκομεία, την ΕΡΤ, το μέγαρο μουσικής κλπ. Γνωρίζουμε πως η αξιακή κλίμακα κάθε ανθρώπου είναι υποκειμενική και οι καταναλωτικές προτεραιότητες διαφορετικές. Συνήθως οι φορολογούμενοι πληρώνουν για κακές ή ανεπαρκείς κρατικές υπηρεσίες και για πράγματα που δεν ζήτησαν ποτέ, δεν θα χρησιμοποιήσουν ποτέ και που δεν τα χρειάζονται.
Για να είμαστε δίκαιοι, ο Krugman δεν αρνείται ότι μπορεί να προκύψει εκτοπισμός των ιδιωτικών επενδύσεων και της κατανάλωσης. Υποστηρίζει όμως ότι ο εκτοπισμός ισχύει μόνο όταν η οικονομία βρίσκεται σε πλήρη απασχόληση. Αν η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, δεν θα υπάρξει εκτοπισμός, διότι οι πραγματικοί πόροι που χρησιμοποιούνται σε έργα που χρηματοδοτούνται με ελλείμματα, θα παρέμεναν διαφορετικά αδρανείς και, κατά συνέπεια, δεν αποσπώνται από έργα του ιδιωτικού τομέα.
Ακόμα και αυτός ο, φαινομενικά λογικός, ισχυρισμός των νεοκεϋνσιανών, είναι εσφαλμένος και καταρρίπτεται με υγιή οικονομική θεωρία αλλά και από τα εμπειρικά δεδομένα. Ο εκτοπισμός αποτέλεσε μεγάλο πρόβλημα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 2007 στις ΗΠΑ, παρά τα υπερμεγέθη προγράμματα ελλειμματικών δαπανών της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Το γεγονός και μόνο ότι υπάρχει ανεκμετάλλευτη εργασία και κεφάλαιο στην οικονομία, δεν σημαίνει ότι οι ελλειμματικές δαπάνες μπορούν να θέσουν σε παραγωγική λειτουργία αυτούς τους αδρανείς πόρους.
Επίσης, οι υψηλότεροι φόροι που απαιτούνται για την αποπληρωμή του κρατικού χρέους βλάπτουν την οικονομία. Δεν υπάρχει φόρος που να μην προκαλεί στρεβλώσεις. Οι υψηλότεροι φόροι εισοδήματος αποθαρρύνουν την εργασία. Οι υψηλότεροι φόροι κεφαλαιουχικών κερδών αποθαρρύνουν τις επενδύσεις. Οι υψηλότεροι φόροι μισθοδοσίας αποθαρρύνουν τις προσλήψεις. Οι υψηλότεροι φόροι στα ακίνητα σταματούν την οικοδομική δραστηριότητα και ούτω καθεξής. Ως εκ τούτου, οι υψηλότεροι φόροι – σε οποιαδήποτε μορφή – αποθαρρύνουν την παραγωγή.
Τέλος, στο παρόν άρθρο περιοριστήκαμε σε μια οικονομική ανάλυση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων χωρίς να επεκταθούμε στις ηθικές επιπτώσεις τους. Σχολιάζοντας σύντομα επί τούτου, μπορούμε να πούμε απλά πως η μεταβίβαση χρεών σε αθώους ανθρώπους και αγέννητα παιδιά, σε μια ελεύθερη και δίκαιη κοινωνία θα αποτελούσε έγκλημα. Επιπλέον, ένας συνεπής φιλελεύθερος θα πρέπει να καταδικάσει τη φορολογία για την αποπληρωμή των κρατικών δαπανών ως ληστεία, ανεξαρτήτως των προθέσεων του ληστή.
Συμπέρασμα
Το επιχείρημα πως «χρωστάμε στον εαυτό μας» έχει αίγλη μόνο μεταξύ των υποστηρικτών της «δημοσιονομικής ορθοδοξίας» που εγκαθίδρυσε η θεωρία του «οικονομολόγου» John Maynard Keynes.
Με μια προσεκτική εξέταση στον ισχυρισμό πως «χρωστάμε στον εαυτό μας», αποκαλύπτεται ένας βολικός μύθος ο οποίος παρέχει αιτιολόγηση για κρατικές ελλειμματικές δαπάνες που στέλνουν τον λογαριασμό σε αθώους ανθρώπους και σε μελλοντικές γενιές. Κατά ειρωνικό τρόπο, ο ισχυρισμός αυτός έχει όλα τα ουσιώδη στοιχεία αυτού που ο Krugman αποκαλεί «ιδέες ζόμπι». Αποτελεί μια ψευδο-φιλοσοφική αιτιολόγηση (που ειδικά στην Ελλάδα γνωρίζουμε πως έχει καταρριφθεί από τα εμπειρικά δεδομένα) για κυβερνητικό εξαναγκασμό, για βίαιη κρατική παρεμβατικότητα και εξυπηρετεί την πολιτική ατζέντα και τις προσωπικές φιλοδοξίες των κρατιστών.
***
Ο Ευθύμης Μαραμής είναι αναρχοκαπιταλιστής, ιδρυτής της ιστοσελίδας «Ελεύθερη Αγορά – Austrian Economics, μελετητής της Αυστριακής Σχολής οικονομικών στην παράδοση του Ludwig von Mises και της αναρχοκαπιταλιστικής θεωρίας στην παράδοση των Murray Rothbard και Hans Hermann-Hoppe.
