Για να πραγματοποιηθούν οι κατάλληλες ενέργειες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας ή πανδημίας, καλό είναι να γνωρίζουμε τα πλεονεκτήματα της ελευθερίας.
Του Per Bylund
Απόδοση στα Ελληνικά: Νίκος Μαρής
Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης, πολλοί δηλώνουν εντυπωσιασμένοι από τις «γρήγορες και αποφασιστικές» ενέργειες του κινεζικού καθεστώτος. Αντί να αντιληφθούν την απεχθή έλλειψη σεβασμού για την ανθρώπινη ζωή, παρουσιάζουν την κινεζική αντίδραση ως υποδειγματική για την καταπολέμηση μιας πανδημίας.
Οι θαυμαστές της Κίνας, φαίνεται πως ξέχασαν εύκολα τις πολλές εβδομάδες καθεστωτικής αποσιώπησης, φίμωσης και λογοκρισίας που προηγήθηκαν του βάναυσου αποκλεισμού της πόλης Γουχάν και ολόκληρης της επαρχίας Χουμπέι. Επιπλέον, κάνουν τα στραβά μάτια στη φύση της ιεραρχίας και της γραφειοκρατίας, προσποιούμενοι πως αυτό που χρειάζεται για να επιλεχθεί η σωστή δράση είναι απλά η απρόσκοπτη εξουσιαστική ισχύς και ότι η πρόσβαση σε ακριβείς και αξιόπιστες πληροφορίες είναι μικρής σημασίας ζήτημα.
Οι εκκλήσεις για μια λύση από έναν «ισχυρό ηγέτη» είναι, στην καλύτερη περίπτωση, αποτέλεσμα παραπλάνησης, έχουν όμως χρησιμοποιηθεί για να σκιαγραφηθεί η ελευθερία ως αναποτελεσματική. Σύμφωνα με την αυταπάτη περί «ισχυρού άνδρα», ο φιλελευθερισμός φαίνεται να στερείται ακριβώς αυτό που απαιτείται για την «ταχεία και αποφασιστική» αντιμετώπιση μιας πανδημίας: συγκεντρωτική εξουσία.
Ελεύθερη κοινωνία δεν σημαίνει ελεύθερη πρόσβαση για όλους
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το να κλειδώνονται (ή, ακόμα καλύτερα, να αλυσσοδένονται) οι άνθρωποι μέσα στα σπίτια τους θα πρέπει μοιραία να περιορίζει την εξάπλωση ενός μεταδοτικού ιού σε σύγκριση με το να κινούνται οι ανθρωποι ανέμελα διαδίδοντας την ασθένεια. Ομοίως, η διακοπή των αεροπορικων μετακινήσεων θα πρέπει να περιορίζει την εξάπλωση σε σύγκριση με το να συνεχίζονται οι πτήσεις σαν να μην συμβαίνει τίποτα.
Αλλά αυτά είναι, στην πραγματικότητα, δύο άκρα, κανένα από τα οποία δεν ισχύει σε μια φιλελεύθερη κοινωνία. Το πρώτο άκρο βασίζεται στην συγκεντρωτική αυταρχική εξουσία πάνω στη ζωή και την ιδιοκτησία των ανθρώπων, κάτι που είναι προφανώς ασυμβίβαστο με την ελευθερία. Αυτή είναι, βεβαίως, η κριτική που ασκούν στην ελευθερία οι οπαδοί του συγκεντρωτισμού ενός «ισχυρού ηγέτη» : η έλλειψη μιας τέτοιας εξουσίας.
Αλλά το ίδιο ισχύει και για το άλλο άκρο, το οποίο υποθέτει ότι κάθε κοινωνία πρέπει να διαθέτει αρκετή «δημόσια» ιδιοκτησία και να επιβάλλει περιορισμούς στα δικαιώματα των κατόχων της ιδιωτικής περιουσίας. Τίποτα από τα δύο δεν θα μπορούσε να ισχύει σε μια φιλελεύθερη κοινωνία. Σε συνθήκες πραγματικής ιδιωτικής ιδιοκτησίας, δεν έχετε αυτόματα το δικαίωμα να μπείτε στο κατάστημα κάποιου, ή να περπατήσετε στο πεζοδρόμιο του, όπως ακριβώς δεν έχετε το δικαίωμα να εισέλθετε στο σπίτι του όποτε το θελήσετε. Ενώ είστε συνήθως ευπρόσδεκτοι να μπείτε σε ένα κατάστημα – ο ιδιοκτήτης του καταστήματος προφανώς θέλει να εξετάσετε το ενδεχόμενο να αγοράσετε τα προς πώληση προϊόντα του – η είσοδός σας γίνεται υπό τους όρους τους.
Καθώς έχουν τον έλεγχο, είναι επίσης υπεύθυνοι για το τι επιτρέπουν να συμβεί. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ακόμη και σήμερα τα ιδιωτικά καταστήματα και τα εμπορικά κέντρα, όπως και οι ιδιωτικές κοινότητες, έχουν συνήθως τη δική τους ασφάλεια (παρά το κρατικό μονοπώλιο της αστυνόμευσης). Είναι υπεύθυνοι εάν καλωσορίσουν κάποιον χωρίς περιορισμούς και, συνεπώς εκθέσουν τους άλλους σε ενδεχόμενη βλάβη. Αυτό περιλαμβάνει και την, χωρίς περιορισμούς, υποδοχή φορέων ενός θανατηφόρου ιού.
Σε κάποιο βαθμό, βλέπουμε αυτό το -συνήθως απαρατήρητο- γεγονός στην πραξη, καθώς οι αεροπορικές εταιρίες ανέστειλαν τις πτήσεις στις πληγείσες περιοχές, προτού τα αεροπλάνα τους καθηλωθούν με κυβερνητικό διάταγμα. Γιατί; Επειδή δεν θέλουν να διακινδυνεύσουν την υγεία των υπαλλήλων και των πελατών τους – για τους οποίους θα θεωρηθούν υπεύθυνες. Σε μια φιλελεύθερη κοινωνία, δεν υπάρχει «δικαίωμα» χρήσης της περιουσίας ενός άλλου, αλλά από την άλλη, ούτε και περιορισμένη ευθύνη του ιδιοκτήτη για το τι συμβαίνει με την (ρητή ή σιωπηρή) έγκρισή του.
Αυτό, φυσικά, δεν είναι μια τέλεια λύση που εξαλείφει εντελώς όλα τα προβλήματα, συμπεριλαμβανομένου του περιορισμού ενός ιού προτού αρχίσει να εξαπλώνεται. Αλλά τέλειες λύσεις δεν υπάρχουν. Το θέμα είναι ότι μια φιλελεύθερη κοινωνία δεν μοιάζει με το σημερινό status quo – συν ή πλην κάποια ρύθμιση ή κρατική υπηρεσία. Το «φυσιολογικό» στην φιλελευθερη κοινωνία είναι πολύ διαφορετικό από αυτό που έχουμε συνηθίσει στην κρατικιστική κοινωνία.
Το γεγονός είναι ότι κανένα από τα άκρα που φαντάζονται οι υπερασπιστές του συγκεντρωτισμού του «ισχυρού άνδρα» δεν ισχύει σε μια ελεύθερη κοινωνία. Ναι, θα στερούνταν αυταρχική εξουσία, όμως επίσης δεν θα ήταν ένα καθεστώς ελεύθερης πρόσβασης για ολους, όπου η επιθυμία του καθενός με κάποιο μαγικό τρόπο υπερτερεί απέναντι στα δικαιώματα ιδιοκτησίας των άλλων.
Το πρόβλημα με τις μονοδιάστατες λύσεις
Αλλά σίγουρα η απουσία αυταρχικής εξουσίας, πρέπει να σημαίνει ότι η ελευθερία είναι ανίκανη να αντιμετωπίσει μεγάλες απειλές; Όχι, αυτή είναι μια ακόμα μεγάλη ψευδαίσθηση των θιασωτών του «ισχυρού ηγέτη» που δεν ισχύει στην πραγματικότητα. Δεν ισχύει πως ο συγκεντρωτισμός αποτελεί λύση. Το να εγκαταστήσουμε μια κεντρική εξουσία σημαίνει να υιοθετήσουμε μια μονοδιάστατη προσέγγιση one-size-fits-all, αλλά υπάρχουν και επιπλέον προβλήματα στον συγκεντρωτισμό: μας καθιστά πιο ευάλωτους και περιορίζει την καταλληλότητα των αντιδράσεων μας απέναντι στο πρόβλημα.
Οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι μια μονοδιάστατη προσέγγιση one-size-fits-all, θα ήταν στην πραγματικότητα καλή για πολύ λίγους, ακριβώς όπως ένα μπλουζάκι ενός μεγέθους θα ήταν κακή επιλογή αν το φορούσαν όλοι ανεξαιρέτως. Οι συνθήκες είναι διαφορετικές σε διαφορετικά μέρη, πράγμα που σημαίνει ότι σε κάθε τόπο, η καλύτερη ανταπόκριση μπορεί να διαφέρει.
Το είδαμε αυτό να συμβαίνει στο ξέσπασμα του κοροναϊού, όπου διαφορετικές κυβερνήσεις, υιοθέτησαν διαφορετικές πολιτικές. Είναι λογικό να το κάνουν αυτό, καθώς τα κράτη είναι πολύ διαφορετικά και επίσης επηρεάζονται διαφορετικά από τον ιό. Αυτό δείχνει ότι ακόμη και οι καριερίστες πολιτικοί αναγνωρίζουν ότι μια κεντρική λύση δεν είναι αρμόζουσα. Εάν πίστευαν πραγματικά σε μονοδιάστατες λύσεις one-size-fits-all, θα είχαν υιοθετήσει όλοι την ίδια πολιτική. Αλλά δεν το έκαναν, επειδή οι καταστάσεις ήταν διαφορετικές.
Οι πληροφορίες σχετικά με το τι λειτουργεί καλά και τι όχι, καθώς και οι σημαντικές διαφορές μεταξύ τοπικών πληθυσμών και κοινοτήτων, χάνονται καθώς συγκεντρώνονται και παράγονται στατιστικά στοιχεία για την καθοδήγηση συγκεντρωτικών αποφάσεων. Αυτό το γεγονός συνθέτει και το περίφημο επιχείρημα του Friedrich Hayek για τη διασκορπισμένη, σιωπηρή γνώση που καθοδηγεί τις ενέργειές μας, αλλά δεν μπορεί να καθοδηγήσει τον κεντρικό σχεδιαστή.
Η αποκέντρωση και η ευελιξία καθιστούν τα συστήματα πιο ανθεκτικά
Μια συγκεντρωτική λύση, όμως, μας κάνει επίσης πιο ευάλωτους. Ένα παράδειγμα μπορεί να το καταδείξει. Σκεφτείτε τη διαφορά μεταξύ μιας δομημένης, κεντρικής εθνικής άμυνας και ενός ένοπλου πληθυσμού. Η Ελβετία είναι το σύνηθες παράδειγμα της δεύτερης περίπτωσης, αλλά όχι το μοναδικό σαν ιδέα. Για παράδειγμα, η εθνική άμυνα της Σουηδίας περιλαμβάνει τόσο έναν συμβατικά δομημένο στρατό, όσο και την πολιτοφυλακή [Home Guard]. Παρόλο που μπορείτε μάλλον εύκολα να παραλύσετε έναν στρατό καταλαμβάνοντας δυο τρεις από τις βάσεις του, οι αποκεντρωμένες και διασκορπισμένες δυνάμεις της Home Guard είναι σχεδόν αδύνατο να εξαλειφθούν.
Τι σχέση έχουν όλα αυτά όμως με μια πανδημία; Αντικατοπτρίζουν τις απατηλές υποσχέσεις του συγκεντρωτισμού, μιας ουσιαστικά δαπανηρής και ανεπαρκούς λύσης, που καθιστά την κοινωνία πιο ευάλωτη. Το ίδιο ισχύει αν μιλάμε για την εθνική άμυνα, την κρατική εκπαίδευση ή το μονοπώλιο του CDC (Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων). Το μόνο που προσφέρει μια συγκεντρωτική δομή διοίκησης είναι μια ψευδαίσθηση ασφάλειας.
Η φιλελεύθερη κοινωνία είναι ακριβώς αυτή η αποκεντρωμένη δομή που λείπει από την κοινωνία μας σήμερα. Αντί μιας πυραμίδας με πληροφορίες που συλλέγονται και επανασυσκευάζονται στην πορεία προς τα επάνω και εντολών που εκδίδονται από την κορυφή της προς τα κάτω, η κοινωνία μας θα ήταν ένα συνεργατικό δίκτυο ατόμων και γειτονιών. Μια γειτονιά που έχει πληγεί από μια εστία μόλυνσης θα μπορούσε γρήγορα και εύκολα να επιλέξει να περιορίσει τον ιό, ίσως σε συνεργασία με τις εφαπτόμενες γειτονιές. Άλλοι θα μπορούσαν να επιλέξουν την προσωρινή απομόνωση για να μην μολυνθούν.
Επίσης, δεν υπάρχει λόγος να μην διαμοιράζονται οι πληροφορίες. Παρ` όλο που οι Κινέζοι φαινόταν να πιστεύουν ότι δεν χρειαζόταν να κάνουν τίποτα πέρα από να φιμώσουν τους πιθανούς πληροφοριοδότες που θα την εξέθεταν, συνήθως μια κυβέρνηση δεν θεωρείται υπόλογη για τις αποτυχίες της. Το αντίστροφο: μια κυβερνητική υπηρεσία που αποτυγχάνει στην αποστολή της όχι μόνο δεν τιμωρείται, αλλά διεκδικεί ακόμα μεγαλύτερους προϋπολογισμούς και μεγαλύτερη ευχέρεια δράσης.
Σε πλήρη αντίθεση, μια φιλελεύθερη γειτονιά που επιλέγει να καταστείλει ζωτικής σημασίας πληροφορίες σχετικά με κάποιο ξέσπασμα επιδημίας, θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνη για τη βλάβη που προκλήθηκε σε άλλους. Θα αντιμετώπιζε τον ίδιο μηχανισμό με τον ιδιοκτήτη του ιδιωτικού καταστήματος, ο οποίος θα ήταν υπεύθυνος εάν δεχόταν αυτούς που εν γνώσει τους φέρουν έναν ιό να εισέλθουν στις εγκαταστάσεις του, μολύνοντας έτσι κι άλλους πελάτες. Επομένως, είναι προς το συμφέρον τους να μην κρύβουν το γεγονός, όπως συμβαίνει με τον κυβερνητικό τρόπο λειτουργίας, αλλά να μοιράζονται τις πληροφορίες και να μιλάνε ανοιχτά για το πρόβλημα.
Για να πραγματοποιηθούν οι κατάλληλες ενέργειες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας ή πανδημίας, δεν απαιτείται καμία κεντρική εξουσία. Στην πράξη, τα μειονεκτήματα του συγκεντρωτισμού καθιστούν τα πράγματα χειρότερα και αυτό ακριβώς είναι που μας έκανε ευάλωτους, εξ αρχής. Οι πολυάριθμες εκκλήσεις για αυξημένο συγκεντρωτισμό και η απόλυτη απόρριψη του φιλελευθερισμού και της ελευθερίας ως «ανίσχυρων» είναι εσφαλμένες στον πυρήνα τους. Μακράν από το να εκφράζουν κοινό νου και ορθολογισμό, αυτές οι αναζητήσεις είναι συναισθηματισμοί που αρνούνται την πραγματικότητα. Είναι απλά συμπτώματα της ιδεολογίας περί του «ισχυρού ηγέτη».
***
O Per Bylund, είναι συνεργάτης του Ινστιτούτου Ludwig von Mises, Επίκουρος Καθηγητής Επιχειρηματικότητας & Ελεύθερων Επιχειρήσεων στο πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα και συνεργάτης του Ratio Institute της Στοκχόλμης.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ludwig von Mises
