Η Neiman γνωρίζει την αντίληψη που θεωρεί την ηθική ευθύνη ατομική και όχι συλλογική, αλλά την θεωρεί ως «έκφραση του νεοφιλελευθερισμού».
Του David Gordon
Απόδοση στα Ελληνικά: Νίκος Μαρής
Η Susan Neiman είναι μια φιλόσοφος που έχει γράψει κάποια θεωρούμενα ως αξιόλογα βιβλία για τον Kant και για το πρόβλημα του κακού. Πέρυσι δημοσίευσε ένα βιβλίο με έναν ασυνήθιστο τίτλο: Μαθαίνοντας από τους Γερμανούς: Η φυλή και η μνήμη του κακού. Η Neiman ζει στο Βερολίνο και διευθύνει το Einstain Forum. Ενδιαφέρεται για το πώς αντιμετωπίζουν οι Γερμανοί τα εγκλήματα της ναζιστικής εποχής. Κατά τη γνώμη της, οι Γερμανοί μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν σε μεγάλο βαθμό αντιδραστικοί, αρνούμενοι να αναλάβουν την ευθύνη για την ενοχή τους. Σήμερα, όμως, τα πράγματα είναι καλύτερα. Οι νέοι Γερμανοί αισθάνονται επαρκώς ένοχοι, αν και πρέπει να γίνουν πολλά ακόμα.
Τα πράγματα έχουν βελτιωθεί τόσο πολύ στη Γερμανία, υποστηρίζει, που οι Αμερικανοί του Νότου μπορούν να διδαχτούν από τον τρόπο με τον οποίο οι νεότεροι Γερμανοί αποδέχονται τις ενοχές τους για το παρελθόν και ζητούν εξιλέωση. Οι Αμερικανοί του Νότου πρέπει να αναγνωρίσουν την ενοχή τους για την δουλεία, τον φυλετικό διαχωρισμό και τα λιντσαρίσματα. Για να τους βοηθήσει να το κάνουν, η Neiman πέρασε αρκετό χρόνο στο Μισσισσιπή και συμμετείχε σε ένα άλλο φόρουμ συζητήσεων.
Όπως θα δούμε, το βιβλίο περιέχει μια σειρά αμφιλεγόμενων ιστορικών ισχυρισμών, τόσο για τη Γερμανία, όσο και για τον Αμερικανικό Νότο. Δεν πρόκειται να τους αξιολογήσω εδώ. Αντ’ αυτού, σκοπεύω να χρησιμοποιήσω το βιβλίο της για να αναδείξω μια σημαντική ηθική αρχή, που έρχεται σε αντίθεση με τον τρόπο σκέψης της. Αυτή η αρχή είναι ότι η ηθική ενοχή είναι ατομική και όχι συλλογική. Είμαστε ένοχοι αποκλειστικά για τις δικές μας κακές πράξεις.
Ο Ουαλός φιλόσοφος H.D. Lewis δίνει μια εξαιρετική περιγραφή αυτής της αρχής σε ένα κλασικό του άρθρο με τίτλο «Συλλογική Ευθύνη», που δημοσιεύθηκε στο βρετανικό περιοδικό Philosophy τον Φεβρουάριο του 1948. Σε αυτό το άρθρο, ο Lewis λέει:
«Αν μου ζητούσαν να προτείνω μια ηθική αρχή την οποία θα θεωρούσα ιδιαιτέρως βέβαιη, θα ήταν η αρχή ότι κανένας δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος, με τη αρμόζουσα ηθική έννοια, για τη συμπεριφορά ενός άλλου. Η ευθύνη ανήκει ουσιωδώς στο άτομο.»
Εξηγώντας γιατί είναι τόσο πεπεισμένος για αυτήν την αρχή, ο Lewis λέει:
«Δεν μπορούμε να λογοδοτούμε για λογαριασμό κάποιου άλλου, ή να μοιραζόμαστε την ενοχή (ή τα θετικά του χαρακτηριστικά) κάποιου άλλου, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι θα μπορούσαμε να γίνουμε άμεσα χειρότερα (ή καλύτερα) άτομα ηθικώς, λόγω επιλογών άλλων ανθρώπων – και αυτό φαίνεται προδήλως εξωφρενικό».
Ο Lewis έγραψε το άρθρο του πάνω από εβδομήντα χρόνια πριν εμφανιστεί το βιβλίο της Neiman, αλλά είναι σχεδόν σαν να είχε εκείνη κατά νου. Εκείνη πιστεύει ότι οι Γερμανοί πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη για τα εγκλήματα της ναζιστικής εποχής, ακόμα κι αν δεν διέπραξαν οι ίδιοι αυτά τα εγκλήματα. Η βασική ιδέα του βιβλίου της είναι μια γερμανική λέξη: «Vergangenheitsaufarbeitung» – επεξεργαζόμαστε το παρελθόν μας… που σημαίνει αντιπαράθεση με γονείς και δασκάλους αποκαλώντας την αυθεντία τους σάπια.» (σελ. 7-8). Μετά τον πόλεμο, πολλοί Γερμανοί αρνούνταν αυτήν την αντιπαράθεση. Αντ ‘αυτού, έλεγαν ότι οι Δίκες της Νυρεμβέργης αποτέλεσαν την «δικαιοσύνη των νικητών». Επισήμαιναν τα Συμμαχικά εγκλήματα πολέμου, όπως τον βομβαρδισμό της Δρέσδης. Αναρωτιούνταν αν τα εγκλήματα του Χίτλερ ξεπέρασαν τα εγκλήματα του Στάλιν.
Η Neiman καταδικάζει τη σύγκριση του Χίτλερ με τον Στάλιν. Στη Συζήτηση των Ιστορικών ( Historikerstreit ), που ξεκίνησε στη Δυτική Γερμανία το 1986,
«ο συντηρητικός ιστορικός και μαθητής του Heidegger, o Ernst Nolte… δήλωσε ότι όλα τα εγκλήματα του Χίτλερ, καθώς και οι καταχρηστικές του πράξεις, ήταν μια αντίδραση στον Στάλιν, τον οποίο ο Χίτλερ είχε μιμηθεί…ο Hubermas, o Rudolf Augestein, και πολλοί ακόμα επέμεναν ότι οποιαδήποτε σύγκριση μεταξύ εκείνων των εγκλημάτων, και των εγκλημάτων των Ναζί ήταν ηθικά αδικαιολόγητη ….Τα εγκλήματα των Ναζί είναι μη συγκρίσιμα με οποιαδήποτε άλλα, και κάθε απόπειρα σύγκρισής τους είναι μια απόπειρα αθώωσης των Γερμανών.» (σελ. 86-87)
Όπως ανέφερα παραπάνω, δεν σκοπεύω να πραγματευτώ τους ιστορικούς ισχυρισμούς της Neiman. Όσοι θέλουν να συγκρίνουν τον Χίτλερ και τον Στάλιν, θα πρότεινα να διαβάσουν το εξαιρετικό δοκίμιο του Ralph Raico «Ναζιστοποιώντας τους Γερμανούς» στο έργο του Μεγάλοι Πόλεμοι και Μεγάλοι Ηγέτες .
Θα ήθελα αντ’ αυτού να θέσω την ακόλουθη ερώτηση, η οποία μας επιστρέφει στο δοκίμιο του H.D. Lewis. Ας υποθέσουμε ότι η Neiman έχει δίκιο για την ασύγκριτη μοχθηρία του Χίτλερ και των Ναζί. Γιατί οι Γερμανοί που δεν διέπραξαν εγκλήματα έχουν ηθικό καθήκον να «επεξεργαστούν» το παρελθόν τους; Για να γίνει πιο έντονο το ερώτημα, ας υποθέσουμε ότι ένας Γερμανός, που γεννήθηκε μετά τον πόλεμο, ανακαλύπτει ότι ο πατέρας ή ο παππούς του διέπραξαν κάποια εγκλήματα. Γιατί αυτό να στιγματίζει κι εκείνον επίσης, ώστε να χρειάζεται να εξιλεωθεί για αυτό το άσχημο παρελθόν καταγγέλλοντας την οικογένειά του και συμμετέχοντας σε συζητήσεις και διαδηλώσεις ατόμων που στηθοδέρνονται; Ο νεαρός Γερμανός δεν έκανε τίποτα κακό και δεν είναι υπεύθυνος για τα εγκλήματα άλλων. Φυσικά, δεν πρέπει να γίνει ναζί, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή οφείλει να μην υιοθετήσει ηθικά λανθασμένες απόψεις. Δεν είναι θέμα της σχέσης του με τα εγκλήματα άλλων ανθρώπων.
Το επιχείρημα του Lewis ότι η ηθική ευθύνη δεν είναι συλλογική ισχύει και για τον Αμερικανικό Νότο. Η Neiman πιστεύει ότι οι λευκοί του Αμερικανικού Νότου πρέπει να «επεξεργαστούν» το παρελθόν τους, επίσης. Επειδή ορισμένοι από τους προγόνους τους είχαν σκλάβους και επέβαλλαν φυλετικό διαχωρισμό, είναι ηθικά υπεύθυνοι οι ίδιοι. Δεν πρέπει να προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα εγκλήματα των προγόνων τους. Ειδικότερα, οι άνθρωποι πρέπει να αναγνωρίσουν ότι η δουλεία ήταν η κύρια αιτία του εμφυλίου πολέμου:
«Πολύ απλές αλήθειες, όπως το γεγονός ότι ο εμφύλιος πόλεμος έγινε για την κατάργηση ή όχι της δουλείας, πρέπει να αποκαθίστανται ξανά και ξανά. Οι απόγονοι των στρατιωτών της Συνομοσπονδίας έχουν αυτο-εξυπηρετικούς λόγους να αρνούνται ότι οι πρόγονοί τους πολέμησαν και έχασαν τη ζωή τους υπηρετώντας ένα εγκληματικό εγχείρημα. Είναι φυσικό να υπερασπιστείς την τιμή των προγόνων σου…. Αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των Πολιτειών. Τα δικαιώματα των Πολιτειών να κάνουν τι;» (σελ. 316)
Για άλλη μια φορά, δεν προτείνω να συζητήσουμε την άποψη της Neiman σχετικά με τις αιτίες του πολέμου, αν και η ιδέα μιας Επίσημης Αλήθειας είναι ιδιαιτέρως ανησυχητική. Και πάλι, η Νeiman υποστηρίζει ότι η ευθύνη είναι συλλογική και όχι ατομική, και αυτό μας οδηγεί στους ισχυρισμούς της σχετικά με τα καθήκοντα των λευκών Αμερικανών του Νότου. Εάν υιοθετήσουμε την αρχή του Lewis όμως, τα πράγματα φαίνονται διαφορετικά. Κανείς δεν είναι σωστό να κατέχει σκλάβους, αλλά αν το έκαναν οι πρόγονοί σας, αυτό δεν σας δημιουργεί καμία ηθική υποχρέωση να εξιλεωθείτε για το παρελθόν.
Η Neiman γνωρίζει την αντίληψη που θεωρεί την ηθική ευθύνη ατομική και όχι συλλογική, αλλά την θεωρεί ως «έκφραση του νεοφιλελευθερισμού». Δεν θα περιμέναμε τίποτα καλύτερο από κάποια που νοσταλγεί την κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία.
***
Ο David Gordon είναι ανώτερος συνεργάτης του Ινστιτούτου Ludwig von Mises. Σπούδασε στο UCLA, όπου απέκτησε το διδακτορικό του στην ιστορία. Είναι συγγραφέας των βιβλίων «Resurrecting Marx: The Analytical Marxists on Exploitation, Freedom, and Justice, The Philosophical Origins of Austrian Economics και An Introduction to Economic Reasoning. Ο Gordon είναι συντάκτης του The Mises Review και συμβάλλει σε εκδόσεις όπως το The International Philosophic Quarterly, το The Journal of Libertarian Studies και το The Quarterly Journal of Austrian Economics.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ludwig von Mises
Βρίσκετε ενδιαφέροντα τα άρθρα στην «Ελεύθερη Αγορά»; Εκτιμάτε την προσπάθεια μας; Κάντε τώρα μια δωρεά 5 ευρώ και ενισχύστε μας.
