…η δομή κινήτρων που είναι εγγενής στο θεσμικό όργανο της κυβέρνησης δεν αποτελεί λύση για την προστασία της ζωής και της περιουσίας, αλλά μια συνταγή για κακοποίηση, καταπίεση και εκμετάλλευση. Αυτό δείχνει η ιστορία των κρατών. Πρόκειται πρωτίστως για την ιστορία αμέτρητων εκατομμυρίων κατεστραμμένων ανθρώπινων ζωών
Απόσπασμα από το δοκίμιο The Idea of a Private Law Society (Αρχή > The errors Compounded: Classical Liberalism)
του Απόδοση: Μιχάλης Γκουντής
Η σπανιότητα πόρων ως ανάγκη για τη δημιουργία κοινωνικών κανόνων
Μόνος στο νησί του, ο Ροβινσώνας Κρούσος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Για αυτόν, το ζήτημα που αφορά τους κανόνες της ομαλής ανθρώπινης συμπεριφοράς – της κοινωνική συνεργασία – απλά δεν τίθεται. Αυτό το ερώτημα μπορεί να προκύψει μόνο όταν ένα δεύτερο άτομο, η Παρασκευή, φτάσει στο νησί. Ακόμα και τότε, το ερώτημα παραμένει σε μεγάλο βαθμό άτοπο, εφόσον δεν υπάρχει σπανιότητα πόρων.
Ας υποθέσουμε ότι το νησί είναι ο Κήπος της Εδέμ. Όλα τα εξωτερικά προϊόντα είναι διαθέσιμα σε υπεραφθονία. Είναι «δωρεάν αγαθά», ακριβώς όπως ο αέρας που αναπνέουμε είναι συνήθως ένα «δωρεάν» αγαθό. Ό,τι και να κάνει ο Ροβινσώνας με τα αγαθά αυτά, οι ενέργειές του δεν έχουν επιπτώσεις – ούτε σε σχέση με τη μελλοντική προσφορά τέτοιων αγαθών, ούτε για την παρούσα ή μελλοντική προσφορά των ίδιων αγαθών για την Παρασκευή (και αντίστροφα). Ως εκ τούτου, είναι αδύνατο να υπάρξει ποτέ σύγκρουση μεταξύ του Ροβινσώνα και της Παρασκευής σχετικά με τη χρήση τέτοιων αγαθών. Μια σύγκρουση είναι δυνατή μόνο εάν τα αγαθά είναι λιγοστά. Μόνο τότε θα χρειαστεί να διαμορφώσουμε κανόνες που να επιτρέπουν την ομαλή, χωρίς συγκρούσεις κοινωνική συνεργασία.
Στον Κήπο της Εδέμ υπάρχουν μόνο δύο σπάνια αγαθά: το φυσικό σώμα ενός ατόμου και το μέρος που στέκεται. Ο Ροβινσώνας και η Παρασκευή έχουν μόνο ένα σώμα και μπορούν να σταθούν μόνο σε ένα μέρος τη φορά. Ως εκ τούτου, ακόμα και στον Κήπο της Εδέμ μπορεί να προκύψουν συγκρούσεις μεταξύ Ροβινσώνα και Παρασκευής: ο Κρούσος και η Παρασκευή δεν μπορούν να κατέχουν ταυτόχρονα τον ίδιο χώρο, χωρίς να έρχονται σε φυσική σύγκρουση μεταξύ τους. Επομένως, ακόμη και στον Κήπο της Εδέμ πρέπει να υπάρχουν κανόνες ομαδικής κοινωνικής συμπεριφοράς – κανόνες σχετικά με τη σωστή θέση και κίνηση των ανθρώπινων σωμάτων. Έξω από τον Κήπο της Εδέμ, στον κόσμο της σπανιότητας, πρέπει να υπάρχουν κανόνες που να ρυθμίζουν όχι μόνο τη χρήση των ανθρώπινων σωμάτων, αλλά και των πεπερασμένων πόρων, έτσι ώστε να αποκλείονται όλες οι πιθανές συγκρούσεις. Αυτό είναι το πρόβλημα της κοινωνικής συνοχής.
Η κοινωνική συνοχή σύμφωνα με τον κλασικό φιλελευθερισμό
Στην ιστορία της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης, χιλιάδες προτάσεις προσφέρονται ως λύσεις στο πρόβλημα της κοινωνικής συνοχής και αυτή η ποικιλία αμοιβαία ασυμβίβαστων προτάσεων συνέβαλε στο γεγονός ότι η αναζήτηση μιας ενιαίας «σωστής» λύσης συχνά θεωρείται απατηλή. Εντούτοις, υπάρχει μια σωστή λύση. Δεν υπάρχει λόγος να υποκύψουμε στον ηθικό σχετικισμό. Η λύση είναι γνωστή εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Στη σύγχρονη εποχή αυτή η απλή λύση συνδέεται στενότερα με τον «κλασσικό φιλελευθερισμό».
Επιτρέψτε μου να διατυπώσω τη λύση, πρώτα για την ειδική περίπτωση που περιγράφεται στον Κήπο της Εδέμ και στη συνέχεια για τη γενική περίπτωση που αναφέρεται στον «πραγματικό» κόσμος της σπανιότητας πόρων, και εν συντομία να υποδείξω γιατί αυτή η λύση πρέπει να θεωρηθεί δίκαια αλλά και οικονομική.
Στον Κήπο της Εδέμ, η λύση παρέχεται από τον απλό κανόνα, που ορίζει ότι ο καθένας μπορεί να τοποθετεί ή να μετακινεί το δικό του σώμα οπουδήποτε θέλει, αρκεί μόνο να μην παραβιάζει τον χώρο του άλλου. Έξω από τον Κήπο της Εδέμ, στη σφαίρα της σπανιότητας, η λύση παρέχεται από τέσσερις αλληλένδετους κανόνες.
Πρώτον, κάθε άτομο είναι ο μόνος ιδιοκτήτης του δικού του φυσικού σώματος. Ποιος άλλος, αν όχι ο Ροβινσώνας, πρέπει να είναι ο ιδιοκτήτης του σώματος του Ροβινσώνα; Διαφορετικά, θα αποτελούσε περίπτωση δουλείας και η δουλεία είναι τόσο άδικη όσο και αντιοικονομική.
Δεύτερον, κάθε άτομο είναι ο κατάλληλος ιδιοκτήτης όλων των αγαθών που έχουν δοθεί στη φύση, τα οποία έχει συνειδητοποιήσει ότι είναι πεπερασμενα και τα οποία χρησιμοποίησε μέσω του σώματός του, πριν από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Πράγματι, ποιος άλλος, αν όχι ο πρώτος χρήστης, πρέπει να είναι ο ιδιοκτήτης τους; Ο δεύτερος ή ο τρίτος; Εάν έτσι συνέβαινε, ο πρώτος δεν θα εκτελούσε την πράξη της αρχικής οικειοποίησης και έτσι ο δεύτερος θα γινόταν ο πρώτος και ούτω καθεξής. Δηλαδή, κανείς δεν θα μπορούσε ποτέ να εκτελέσει μια πράξη αρχικής οικειοποίησης και η ανθρωπότητα θα εξαφανιζόταν αμέσως. Εναλλακτικά, ο πρώτος χρήστης μαζί με όλους όσους ακολουθούν μετά από αυτόν γίνονται μέτοχοι των εν λόγω προϊόντων. Στη συνέχεια, δεν θα αποφευχθεί η σύγκρουση, γιατί δεν υπάρχει περίπτωση να συμφωνηθεί μία κοινή λύση ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν μεταξύ τους ασυμβίβαστες απόψεις σχετικά με τη χρήση αυτών των αγαθών. Αυτή η λύση θα ήταν επίσης ασύμφορη, διότι θα μείωνε το κίνητρο για τη χρήση προϊόντων που θεωρούνται ως πεπερασμένα για πρώτη φορά.
Τρίτον, κάθε πρόσωπο που, με τη βοήθεια του σώματος του και των αρχικώς οικειοποιημένων του αγαθών παράγει νέα προϊόντα, καθίσταται έτσι ο κύριος ιδιοκτήτης αυτών των προϊόντων, υπό την προϋπόθεση ότι κατά τη διαδικασία παραγωγής δεν βλάπτει φυσικά τα αγαθά που ανήκουν σε άλλο άτομο.
Τέλος, όταν ένα αγαθό αρχικά έχει κατακτηθεί ή παραχθεί, η κυριότητα σε αυτό μπορεί να αποκτηθεί μόνο με την εκούσια συμβατική μεταβίβαση του τίτλου ιδιοκτησίας από προηγούμενο σε μεταγενέστερο ιδιοκτήτη.
Ο θεσμός της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και ιδίως η απόκτηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας μέσω αρχικής οικειοποίησης αναφέρονται συχνά ως «συμβάσεις». Ωστόσο, όπως θα πρέπει να καταστεί σαφές, αυτό είναι ψευδές. Μια σύμβαση εξυπηρετεί έναν σκοπό και είναι κάτι για το οποίο υπάρχει μια εναλλακτική λύση. Για παράδειγμα, το λατινικό αλφάβητο εξυπηρετεί το σκοπό της γραπτής επικοινωνίας. Υπάρχει μια εναλλακτική λύση σε αυτό, το κυριλλικό αλφάβητο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αναφέρεται ως σύμβαση. Ποιος, όμως, είναι ο σκοπός των κανόνων δράσης; Η αποφυγή πιθανών συγκρούσεων! Οι κανόνες που δημιουργούν συγκρούσεις είναι αντίθετοι με τον ίδιο τον σκοπό των κανόνων. Ωστόσο, όσον αφορά το σκοπό της αποφυγής συγκρούσεων, τα δύο προαναφερθέντα θεσμικά όργανα δεν είναι απλά συμβάσεις. Καμία εναλλακτική λύση δεν υπάρχει. Μόνο η ιδιωτική ιδιοκτησία καθιστά δυνατή την αποφυγή όλων των διαφορετικών αναπόφευκτων συγκρούσεων. Και μόνο η αρχή της απόκτησης περιουσιακών στοιχείων από πράξεις αρχικής οικειοποίησης που εκτελούνται από συγκεκριμένα άτομα σε συγκεκριμένο χρόνο και τοποθεσία επιτρέπει την αποφυγή συγκρούσεων από την αρχή της ανθρωπότητας.
Η επιβολή του νόμου: Ο ρόλος του κράτους σύμφωνα με τον κλασικό φιλελευθερισμό
Όσο σημαντική και να είναι αυτή η ανακάλυψη, ωστόσο, μας παρουσιάζει ένα ακόμη πιο δύσκολο πρόβλημα. Ακόμα κι αν όλοι γνωρίζουμε πώς μπορούμε να αποφύγουμε κάθε πιθανή σύγκρουση και ακόμη κι αν όλοι γνωρίζουμε ότι με αυτόν τον τρόπο η ευημερία θα μεγιστοποιηθεί μακροπρόθεσμα, δεν σημαίνει ότι πάντα μας ενδιαφέρει η αποφυγή συγκρούσεων και οι μακροχρόνιες συνέπειες των ενεργειών μας. Στην πραγματικότητα, η ανθρωπότητα εκ φύσεως έχει και δολοφόνους, και ληστές, και κλέφτες, και κακοποιούς και απατεώνες ή ανθρώπους που δεν ενεργούν σύμφωνα με τους προαναφερθέντες κανόνες. Πάντα θα υπάρχουν και η ζωή στην κοινωνία θα είναι αδύνατη, εάν δεν αποθαρρυνθούν . Προκειμένου να διατηρηθεί η τάξη και η συνοχή, είναι απαραίτητο τα μέλη της κοινωνίας να είναι προετοιμασμένα και εξοπλισμένα για να πιέσουν, όποιον δεν σέβεται τη ζωή και την ιδιοκτησία των άλλων, να συμμορφωθεί με τους κανόνες της κοινωνίας. Πώς και από ποιον επιτυγχάνεται αυτή η επιβολή του νόμου και της τάξης;
Η απάντηση που δίνουν οι κλασικοί φιλελεύθεροι και σχεδόν όλοι είναι γνωστή. Το αναπόφευκτο καθήκον της διατήρησης του νόμου και της τάξης είναι η μοναδική λειτουργία του κράτους. Πώς ορίζεται το κράτος τότε; Ένα κράτος δεν είναι απλά μια εξειδικευμένη επιχείρηση. Συμβατικά, το κράτος ορίζεται ως μια υπηρεσία που διαθέτει δύο μοναδικά χαρακτηριστικά. Πρώτον, το κράτος είναι ένας οργανισμός που ασκεί ένα εδαφικό μονοπώλιο στην τελική λήψη αποφάσεων. Δηλαδή, είναι ο τελικός διαιτητής σε κάθε περίπτωση σύγκρουσης, συμπεριλαμβανομένων των συγκρούσεων που εμπλέκεται και το ίδιο, και δεν επιτρέπει καμία έφεση πάνω και πέρα από τον εαυτό του. Επιπλέον, το κράτος είναι ένας οργανισμός που ασκεί ένα εδαφικό μονοπώλιο φορολόγησης. Δηλαδή, είναι ένας οργανισμός που καθορίζει μονομερώς την τιμή που οι ιδιώτες πρέπει να πληρώνουν για την παροχή νόμου και τάξης.
Τα σφάλματα του κλασικού φιλελευθερισμού
Όσο ευρέως διαδεδομένη και να είναι η κλασσική φιλελεύθερη άποψη σχετικά με την αναγκαιότητα του θεσμού ενός κράτους ως φορέα παροχής νόμου και τάξης, αρκετά μάλλον στοιχειώδη οικονομικά και ηθικά επιχειρήματα δείχνουν ότι αυτή η άποψη είναι εντελώς λανθασμένη.
Μεταξύ πολιτικών οικονομολόγων και πολιτικών φιλοσόφων είναι μια από τις πιο ευρέως αποδεκτές προτάσεις ότι κάθε «μονοπώλιο» είναι «κακό» από την άποψη των καταναλωτών. Εδώ, το μονοπώλιο νοείται ως αποκλειστικό προνόμιο που παρέχεται σε έναν μόνο παραγωγό ενός προϊόντος ή υπηρεσίας ή ως απουσία «ελεύθερης εισόδου» σε μια συγκεκριμένη γραμμή παραγωγής. Για παράδειγμα, μόνο ένας οργανισμός Α μπορεί να παράγει ένα δεδομένο αγαθό ή υπηρεσία, X. Το μονοπώλιο αυτό είναι «κακό» για τους καταναλωτές επειδή, προστατευμένο από τους πιθανούς νεοεισερχόμενους σε μια συγκεκριμένη περιοχή παραγωγής, η τιμή του προϊόντος θα είναι υψηλότερη και η ποιότητα χαμηλότερη από το αν υπήρχε ανταγωνισμός. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να αναμένεται ότι η δημόσια τάξη θα είναι υπερβολικά δαπανηρή και ιδιαίτερα χαμηλής ποιότητας.
Ωστόσο, αυτό είναι μόνο το πιο ήπιο σφάλμα. Η κυβέρνηση δεν είναι ακριβώς όπως οποιοδήποτε άλλο μονοπώλιο, όπως ένα γαλακτοκομικό ή ένα μονοπώλιο παραγωγής αυτοκινήτων που παράγει προϊόντα χαμηλής ποιότητας σε υψηλές τιμές. Η κυβέρνηση είναι μοναδική μεταξύ όλων των άλλων οργανισμών, δεδομένου ότι παράγει όχι μόνο αγαθά, αλλά και ζημίες. Πράγματι, πρέπει να παράγει ζημίες για να παράγει οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί αγαθό.
Όπως σημειώνεται, η κυβέρνηση είναι ο τελευταίος δικαστής σε κάθε περίπτωση σύγκρουσης, συμπεριλαμβανομένων συγκρούσεων που εμπλέκεται και η ίδια. Συνεπώς, αντί απλώς να προλαμβάνει και να επιλύει τις συγκρούσεις, ένας μονοπωλητής της απόλυτης λήψης αποφάσεων θα προκαλεί επίσης σύγκρουση για να τη διευθετήσει προς όφελός του. Δηλαδή, αν κάποιος μπορεί να απευθύνει έκκληση προς την κυβέρνηση για δικαιοσύνη, η δικαιοσύνη θα διαστρεβλωθεί υπέρ της κυβέρνησης, των συνταγμάτων και των ανώτατων δικαστηρίων παρά ταύτα. Στην πραγματικότητα, όλα τα παραπάνω είναι κυβερνητικοί μηχανισμοί και όποιοι περιορισμοί προς τη δράση μίας κυβέρνησης πρέπει να περάσουν από αυτούς τους μηχανισμούς. Προβλεπόμενα, ο ορισμός της ιδιοκτησίας και της προστασίας θα μεταβάλεται συνεχώς και το εύρος της δικαιοδοσίας θα επεκταθεί προς όφελος της κυβέρνησης. Η ιδέα του αιώνιου και αμετάβλητου φυσικού νόμου που πρέπει να ανακαλυφθεί, θα εξαφανιστεί και θα αντικατασταθεί από την ιδέα του νόμου ως νομοθεσίας – όπως είναι ο ευέλικτος κρατικός νόμος.
Ακόμη χειρότερα, το κράτος είναι ένας μονοπωλιακός φορολογικός φορέας και ενώ όσοι εισπράττουν τους φόρους – οι δημόσιοι υπάλληλοι – θεωρούν τους φόρους ως κάτι καλό, όσοι πληρώνουν τους φόρους θεωρούν την πληρωμή ως κάτι κακό, ως πράξη απαλλοτρίωσης. Ως οργανισμός προστασίας ζωής και ιδιοκτησίας που χρηματοδοτείται από φόρους, λοιπόν, ο ίδιος ο θεσμός της κυβέρνησης δεν είναι παρά μια αντίφαση. Πρόκειται για απαλλοτριωτικό προστάτη της ιδιοκτησίας, που «παράγει» όλο και περισσότερους φόρους και λιγότερη προστασία. Ακόμη και αν μια κυβέρνηση περιορίσει τις δραστηριότητές της αποκλειστικά στην προστασία της περιουσίας των πολιτών της, όπως πρότειναν οι κλασσικοί φιλελεύθεροι, θα προέκυπτε το περαιτέρω ζήτημα της ασφάλειας που θα παράγει. Με κίνητρα όπως ο καθένας μας το προσωπικό συμφέρον και της αποφυγής εργασίας, αλλά με τη μοναδική δύναμη φορολόγησης, ο στόχος θα είναι πάντα η μεγιστοποίηση των δαπανών για προστασία. Σχεδόν όλος ο πλούτος ενός έθνους μπορεί να καταναλωθεί από το κόστος προστασίας, με ταυτόχρονη μείωση της ποιότητας προστασίας. Όσο περισσότερα χρήματα μπορεί κανείς να δαπανήσει και όσο λιγότερο πρέπει να εργαστεί για να παράγει, τόσο σε καλύτερη θέση θα βρίσκεται.
Εν ολίγοις, η δομή κινήτρων που είναι εγγενής στο θεσμικό όργανο της κυβέρνησης δεν αποτελεί λύση για την προστασία της ζωής και της περιουσίας, αλλά μια συνταγή για κακοποίηση, καταπίεση και εκμετάλλευση. Αυτό δείχνει η ιστορία των κρατών. Πρόκειται πρωτίστως για την ιστορία αμέτρητων εκατομμυρίων κατεστραμμένων ανθρώπινων ζωών.
Επιδείνωση των σφαλμάτων: Δημοκρατικός φιλελευθερισμός
Όταν ο κλασσικός φιλελευθερισμός είχε υποθέσει λανθασμένα ότι ο θεσμός της κυβέρνησης είναι απαραίτητος για τη διατήρηση του νόμου και της τάξης, προέκυψε το ακόλουθο ερώτημα: Ποια μορφή κυβέρνησης είναι η πλέον κατάλληλη για το συγκεκριμένο έργο; Ενώ η κλασική φιλελεύθερη απάντηση σε αυτή την ερώτηση δεν ήταν ομόφωνη, ήταν ακόμα ισχυρή και σαφής. Η παραδοσιακή μορφή κυριαρχικής ή βασιλικής κυβέρνησης ήταν προφανώς ασυμβίβαστη με την αγαπημένη ιδέα των καθολικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διότι η κυβέρνηση βασιζόταν σε προνόμια. Συνεπώς, αποκλείστηκε. Πώς, λοιπόν, θα μπορούσε η ιδέα της καθολικότητας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να πολλαπλασιαστεί μέσω της κυβέρνησης; Η φιλελεύθερη απάντηση ήταν με το άνοιγμα της συμμετοχής και της ένταξης στην κυβέρνηση με ίσους όρους για όλους μέσω της δημοκρατίας. Όλοι – όχι μόνο μια κληρονομική τάξη ευγενών – είχαν τη δυνατότητα να γίνουν κυβερνητικοί αξιωματούχοι και να ασκήσουν κάθε κυβερνητική λειτουργία.
Ωστόσο, αυτή η δημοκρατική ισότητα ενώπιον του νόμου είναι κάτι εντελώς διαφορετικό και ασυμβίβαστο με την ιδέα ενός παγκόσμιου νόμου, ο οποίος ισχύει εξίσου για όλους, παντού και ανά πάσα στιγμή. Στην πραγματικότητα, το παλαιό απαράδεκτο σχίσμα και η ανισότητα του ανώτερου νόμου των βασιλιάδων έναντι του υποτιμημένου νόμου των συνηθισμένων υπηκόων διατηρείται πλήρως κάτω από τη δημοκρατία στον διαχωρισμό του δημόσιου έναντι του ιδιωτικού δικαίου και την υπεροχή του πρώτου έναντι του τελευταίου. Υπό της δημοκρατίας, όλοι είναι ίσοι στο βαθμό που η είσοδος στην κυβέρνηση είναι ανοικτή σε όλους με ίσους όρους. Σε μια δημοκρατία δεν υπάρχουν προσωπικά προνόμια ή προνομιακά πρόσωπα. Ωστόσο, λειτουργικά προνόμια και προνομιακές λειτουργίες υπάρχουν. Εφόσον ενεργούν υπό την ιδιότητα του υπαλλήλου, οι δημόσιοι υπάλληλοι διέπονται και προστατεύονται από το δημόσιο δίκαιο και επομένως καταλαμβάνουν προνομιούχα θέση έναντι των προσώπων που ενεργούν υπό την απλή εξουσία του ιδιωτικού δικαίου, επιτρέποντας κατ’ ουσίαν να υποστηρίζουν τις δικές τους δραστηριότητες από φόρους που επιβάλλονται σε υποκείμενα ιδιωτικού δικαίου. Τα προνόμια και οι νομικές διακρίσεις δεν θα εξαφανιστούν. Αντίθετα. Αντί να περιορίζεται στους πρίγκιπες και τους ευγενείς, το προνόμιο, ο προστατευτισμός και οι νόμιμες διακρίσεις θα είναι διαθέσιμα σε όλους και μπορούν να ασκηθούν από όλους.
Προφανώς λοιπόν, υπό δημοκρατικές συνθήκες, η τάση κάθε μονοπωλίου να αυξήσει τις τιμές και να μειώσει την ποιότητα είναι πιο έντονη. Ως κληρονομικός μονοπωλητής, ένας βασιλιάς ή ένας πρίγκιπας θεωρούσε την επικράτεια και τους ανθρώπους κάτω από τη δικαιοδοσία του ως προσωπική του περιουσία και ασχολούταν με τη μονοπωλιακή εκμετάλλευση της «περιουσίας» του. Κάτω από τη δημοκρατία, το μονοπώλιο και η μονοπωλιακή εκμετάλλευση δεν εξαφανίζονται. Ακόμη και αν επιτρέπεται στον καθένα να εισέλθει στην κυβέρνηση, αυτό δεν εξαλείφει τη διάκριση μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνημένων. Η κυβέρνηση και οι κυβερνημένοι δεν είναι ένα και το αυτό πρόσωπο. Αντί ενός πρίγκιπα που θεωρεί τη χώρα ως ιδιωτική του περιουσία, ένας προσωρινός και εναλλάξιμος φύλακας τίθεται στη μονοπωλιακή εξουσία της χώρας.
Ο θεματοφύλακας δεν κατέχει τη χώρα, αλλά όσο αυτός ασκεί τα καθήκοντά του, επιτρέπεται να τη χρησιμοποιήσει προς όφελος δικό του και των προστατευόμενών του. Διαθέτει την τρέχουσα χρήση του – την επικαρπία – αλλά όχι το μετοχικό κεφάλαιο. Αυτό δεν εξαλείφει την εκμετάλλευση. Αντιθέτως, καθιστά την εκμετάλλευση λιγότερο διακριτική, πραγματοποιούμενη με ελάχιστη ή καθόλου ευθύνη προς το απόθεμα κεφαλαίου της κοινωνίας. Η εκμετάλλευση είναι κοντόφθαλμη και η κατανάλωση κεφαλαίου προωθείται συστηματικά.
***
