Η Σκανδιναβία ήταν από τις φτωχότερες περιφέρειες της ευρωπαϊκής ηπείρου μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα και δεν επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την εκβιομηχάνιση που άρχισε αιώνες νωρίτερα στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Του Per Bylund
Απόδοση: Ευθύμης Μαραμής
Εισαγωγή
Οι σκανδιναβικές χώρες, και πρωτίστως μεταξύ αυτών η Σουηδία, αναφέρονται συνήθως ως ανωμαλίες ή ως έμπνευση, ανάλογα με την πολιτική άποψη του καθενός. Ο λόγος είναι ότι αυτές οι χώρες δεν φαίνεται να ταιριάζουν στο γενικό πρότυπο: είναι εξαιρετικά επιτυχείς ενώ δεν θα «έπρεπε» να είναι. Πράγματι, οι Σκανδιναβοί απολαμβάνουν πολύ υψηλό βιοτικό επίπεδο, παρά το γεγονός ότι έχουν πολύ μεγάλα προοδευτικά κοινωνικά κράτη, για τα οποία πληρώνουν τους υψηλότερους φόρους στον κόσμο.
Πολιτισμός, αγορές και η αποτυχία του σοσιαλισμού του τρίτου δρόμου
Ως αποτέλεσμα, έχει αναπτυχθεί μια μεγάλη και αυξανόμενη βιβλιογραφία, τόσο προπαγανδιστική όσο και ακαδημαϊκή, που προσπαθεί να εντοπίσει τους λόγους αυτής της σκανδιναβικής εξαίρεσης – ειδικά όσον αφορά τα κράτη πρόνοιας. Εγώ ο ίδιος συνέβαλα σε αυτή τη βιβλιογραφία1 και προηγουμένως εξέτασα τις συνεισφορές άλλων.2 Αλλά αυτό που λείπει είναι μια συνοπτική ανάλυση που είναι προσβάσιμη σε μη-μελετητές. Ήταν επομένως ευχάριστο να διαβάσω το: Η σκανδιναβική μη-εξαίρεση: πολιτισμός, αγορές και η αποτυχία του σοσιαλισμού του τρίτου δρόμου, του Nima Sanandaji που δημοσιεύθηκε από το Βρετανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Υποθέσεων.
Ο Δρ Sanandaji είναι αναλυτής και συγγραφέας πολιτικής οικονομίας, γνωστός τόσο στη Σουηδία όσο και στην Ευρώπη και, όπως αναμενόταν, κάνει εξαιρετική δουλειά συνοψίζοντας την ευρυμάθεια του στο θέμα. Χρησιμοποιεί επίσης παραδείγματα και αποσπάσματα από άρθρα δημοσιευμένα στα σκανδιναβικά μέσα ενημέρωσης, ώστε να απεικονίσει την αφήγηση του. Το αποτέλεσμα είναι μια σύντομη και ενημερωτική, αλλά εύκολη στην ανάγνωση απάντηση, για το πώς και γιατί τα σκανδιναβικά κοινωνικά κράτη φαίνεται να λειτουργούν τόσο καλά.
Το σύντομο βιβλίο παρέχει στον αναγνώστη μια εικόνα για τη σκανδιναβική κουλτούρα, μια εξήγηση για τα αίτια της εξαιρετικής εξόδου αυτών των εθνών από τη φτώχεια, μια επισκόπηση της πρόσφατης πολιτικής-οικονομικής τους ιστορίας, της ξεχωριστής δομής και εξέλιξης του σκανδιναβικού κοινωνικού κράτους, την προέλευση του εξισωτισμού και της ισότητας των φύλων και την επίδραση της μετανάστευσης. Θα ασχοληθώ σύντομα με τρεις από αυτούς τους τομείς.
Σκανδιναβία και ηθική της αγοράς
Κατ’ αρχάς, ο Sanandaji καθιστά σαφές ότι, όπως περιγράφεται συνήθως η ρόδινη ιστορία του σκανδιναβικού κοινωνικού κράτους, είναι στην καλύτερη περίπτωση ελλιπής. Οι σκανδιναβικές χώρες ήταν από τις φτωχότερες της ευρωπαϊκής ηπείρου μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα και δεν επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την εκβιομηχάνιση που άρχισε αιώνες νωρίτερα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο συνδυασμός κλασσικών φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων και της υιοθέτησης της βιομηχανοποιημένης παραγωγής, δημιούργησε μια χρυσή εποχή που διήρκεσε έναν αιώνα, όπως χαρακτηρίζει ο Bergh (2014) την περίοδο γύρω στα 1870-1970 στη Σουηδία. Ήταν μια περίοδος οικονομικής ανάπτυξης και ταχέως αυξανόμενων προτύπων διαβίωσης.
Αυτή η ανάπτυξη ήταν εν μέρει δυνατή και λόγω μιας ξεχωριστής σκανδιναβικής κουλτούρας, η οποία χαρακτηρίζεται από «υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, ισχυρή εργασιακή ηθική και κοινωνική συνοχή που αποτελούν τα ιδανικά στοιχεία εκκίνησης για επιτυχημένες οικονομίες» (σ.7). Όπως επισημαίνει ο Sanandaji, οι ευθυγραμμισμένες με την αγορά αρετές της σκανδιναβικής κουλτούρας, εξηγούν επίσης τον περιορισμένο αντίκτυπο του κοινωνικού κράτους καθώς αυτό δημιουργήθηκε και διογκώθηκε από τη δεκαετία του 1930 κι έπειτα. Η πολιτιστική αλλαγή απαιτεί χρόνο και έτσι οι παλιές αξίες καθυστερούν σε σχέση με την πολιτική αλλαγή. Έτσι, χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να παραχωρήσουν χώρο οι σκανδιναβικές αρετές στα καταστροφικά κίνητρα του κοινωνικού κράτους.
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, αν και ο Sanandaji δεν καταφέρνει να καταστήσει σαφές αυτό το σημείο, ότι μετά την εγκαθίδρυση του κοινωνικού κράτους και κατά τη διάρκεια των δεκαετιών επέκτασης του, ο ρυθμός ανάπτυξης του τείνει να είναι χαμηλότερος από αυτόν της συνολικής οικονομίας. Συνεπώς, το αυξανόμενο βάρος ήταν, σε σχετικούς όρους, οριακό. Δηλαδή, μέχρι τη ριζοσπαστική δεκαετία του 1960 και τη δεκαετία 1970, όταν οι σκανδιναβικές κυβερνήσεις, και ειδικότερα η σουηδική κυβέρνηση, υιοθέτησαν πολύ επεκτατικές κοινωνικές πολιτικές. (Η πολιτική αυτή μετατόπιση αναλύεται λεπτομερώς, βλέπε π.χ. την ανάλυση του Bergh.)3
Σκανδιναβία και γυναίκες
Ο Sanandaji παρουσιάζει επίσης ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τη σκανδιναβική ισότητα των φύλων. Η συζήτησή του ξεκινά με το διεθνώς αξιοζήλευτο ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας στις σκανδιναβικές χώρες και ιδιαίτερα στη Σουηδία. Το ιστορικό υπόβαθρο, ωστόσο, μαρτυρά ότι η κυβέρνηση της Σουηδίας υιοθέτησε μια ριζοσπαστική ατζέντα για τον έλεγχο του πληθυσμού που διατύπωσαν ο Gunnar και η Alva Myrdal (ναι, ο ίδιος Gunnar Myrdal που μοιράστηκε το βραβείο Νόμπελ οικονομικών του 1974 με τον Friedrich von Hayek). Το βασικό στοιχείο αυτής της μεταρρύθμισης, ήταν η επιβολή κοινής ευθύνης μεταξύ των γονέων και της «κοινότητας» για την ανατροφή των παιδιών. Με την αύξηση των φόρων επί του εισοδήματος, ενώ παράλληλα προσφερόταν κυβερνητικές υπηρεσίες ημερήσιας φροντίδας, οι οικογένειες είχαν κίνητρο (αν όχι ήταν «αναγκασμένες», οικονομικά μιλώντας) να εξασφαλίσουν δύο εισοδήματα πλήρους απασχόλησης.
Είναι αξιοσημείωτο ότι, παρόλο που αυτό αύξησε με ταχύ ρυθμό τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, ο Sanandaji σημειώνει ότι «λίγες γυναίκες στα σκανδιναβικά έθνη φτάνουν στη θέση των ηγετών των επιχειρήσεων και ακόμη λιγότερες καταφέρνουν να αναρριχηθούν στις κορυφαίες θέσεις των διευθυντών και των ανώτατων στελεχών» (σ. 102). Εν μέρει η αιτία είναι, ότι οι θέσεις εργασίας που συνήθως επιλέγουν οι γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης και της υγειονομικής περίθαλψης, μονοπωλούνται από τον τεράστιο δημόσιο τομέα. Ως αποτέλεσμα, οι γυναίκες παγιδεύονται σε σταδιοδρομίες όπου οι εργοδότες δεν ανταγωνίζονται για τις ικανότητές τους και πολλές ηγετικές θέσεις είναι πολιτικές.
Η εξέλιξη αυτή εμφαίνεται έμμεσα σε μια τρομακτική στατιστική από την αγορά εργασίας της Σουηδίας: «Μεταξύ του 1950 και του 2000, ο σουηδικός πληθυσμός αυξήθηκε από επτά σε σχεδόν εννέα εκατομμύρια. Αλλά, παραδόξως, η καθαρή δημιουργία θέσεων εργασίας στον ιδιωτικό τομέα ήταν κοντά στο μηδέν» (σελ. 33).
Σκανδιναβία και μετανάστευση
Τέλος, ο Sanandaji ασχολείται με το ζήτημα της μετανάστευσης και δείχνει ότι τα σκανδιναβικά έθνη τα πήγαν εξαιρετικά στην ενσωμάτωση, με μεγαλύτερη συμμετοχή των μεταναστών από τους άλλους δυτικούς λαούς πριν από τη ριζοσπαστική επέλαση του κοινωνικού κράτους. Στη συνέχεια, λόγω των άκαμπτων εργασιακών ρυθμίσεων και των τεράστιων παροχών κοινωνικής πρόνοιας, οι μετανάστες ήταν περισσότερο ή λιγότερο αποκομμένοι από τις σκανδιναβικές αγορές εργασίας.
Η βιβλιογραφία προσδιορίζει δυο πιθανές εξηγήσεις. Πρώτον, οι πολιτικές ενάντια στις επιχειρήσεις και υπέρ της προστασίας των θέσεων εργασίας, αποκλείουν ουσιαστικά όλους όσους δεν έχουν εργασιακή εμπειρία, απαιτούμενες δεξιότητες ή άτομα με ανεπαρκή γνώση της γλώσσας ή περιορισμένη δικτύωση. Αυτό διατηρεί άνεργους τους μετανάστες και τους νέους (τα πολύ υψηλά ποσοστά ανεργίας των νέων στη Σκανδιναβία καταδεικνύουν αυτό το πρόβλημα). Δεύτερον, οι ελκυστικές υποσχέσεις του καθολικού κράτους πρόνοιας, τείνουν να προσελκύουν ανθρώπους που ενδιαφέρονται ελάχιστα να φτάσουν στην κορυφή και, συνεπώς, στερούνται εργασιακής ηθικής.
Αυτό εξηγεί τα πρόσφατα προβλήματα στη Σκανδιναβία σε σχέση με τη μετανάστευση, τα οποία είναι ουσιαστικά προβλήματα ένταξης και πολιτικής – όχι πρόβλημα που δημιουργούν οι ξένοι.
Συμπέρασμα
Συνολικά, το βιβλίο του Sanandaji παρέχει πολλές ιδέες και μια συνεκτική εξήγηση για την άνοδο των σκανδιναβικών εθνών και των κοινωνικών κρατών τους. Το εντυπωσιακό βιοτικό επίπεδο οφείλεται στην ελεύθερη αγορά, η οποία έχει τις ρίζες της σε μια οικονομικά υγιή κουλτούρα. Αυτός ο πολιτισμός της αγοράς υποστήριξε επίσης το κράτος πρόνοιας, μέχρις ότου δεκαετίες καταστρεπτικών κινήτρων έσπασαν τις υγιείς αξίες των Σκανδιναβικών εθνών. Το κοινωνικό κράτος, μετά τη ριζοσπαστικοποίηση του, συνετρίβη σύντομα υπό το δικό του βάρος και η Σκανδιναβία έχει υποβληθεί από τότε σε τεράστιες μεταρρυθμίσεις προσανατολισμένες στην ελεύθερη αγορά που συνέβαλαν και πάλι στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία.
Λαμβάνοντας υπόψη όλη την ιστορία, ο Sanandaji συνοψίζει το παράδειγμα των κοινωνικών κρατών της Βόρειας Ευρώπης απλά και απερίφραστα: «Οι Σκανδιναβικές χώρες δεν έχουν τίποτα που να τις καθιστά εξαίρεση στον κανόνα».
***
Το παρόν αποτελεί απόσπασμα από εργασία δημοσιευμένη στην the Quarterly Journal of Austrian Economics. Για περισσότερες παραπομπές και ανάλυση ανατρέξτε στην έκδοση που διατίθεται από το Ινστιτούτο Ludwig von Mises.
Βρίσκετε ενδιαφέροντα τα άρθρα στην «Ελεύθερη Αγορά»; Εκτιμάτε την προσπάθεια μας; Κάντε τώρα μια δωρεά 5 ευρώ και ενισχύστε μας.
Σημειώσεις:
- Bylund, Per L. 2010. “The Modern Welfare State: Leading the Way on the Road to Serfdom.” In Thomas E. Woods, ed., Back on the Road to Serfdom: The Resurgence of Statism. Wilmington, Del.: ISI Books.
- 2015. “Book Review: Sweden and the Revival of the Capitalist Welfare State by Andreas Bergh,” Quarterly Journal of Austrian Economics 18, no. 1: 75–81.
- Bergh, Andreas. 2014. Sweden and the Revival of the Capitalist Welfare State. Cheltenham, U.K.: Edward Elgar.
