Οι οικονομολόγοι είχαν πάντα πλήρη επίγνωση του γεγονότος, ότι η οικονομία της αγοράς και ο καπιταλισμός, είναι προϊόντα μακράς ιστορικής διαδικασίας που ξεκίνησε και υπάρχει από τότε που το ανθρώπινο είδος προέκυψε από τις τάξεις των άλλων πρωτευόντων.
Του Ludwig von Mises
Απόδοση: Ευθύμης Μαραμής
Το σύστημα της οικονομίας της αγοράς δεν έχει δοκιμαστεί ποτέ πλήρως και ανόθευτα. Στον μεσαίωνα, όμως, επικράτησε μια μεγάλη και γενικευμένη τάση στη σφαίρα του δυτικού πολιτισμού, προσανατολισμένη στην κατάργηση των θεσμών που παρεμπόδιζαν τη λειτουργία της οικονομίας της αγοράς. Με την διαδοχική πρόοδο αυτής της τάσης, τα μεγέθη του πληθυσμού πολλαπλασιάστηκαν και το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων ανυψώθηκε σε ένα πρωτοφανές και αφάνταστο επίπεδο. Ο μέσος αμερικανός εργαζόμενος, απολαμβάνει σήμερα ανέσεις για τις οποίες θα ζήλευαν μυθικοί Βασιλείς του παρελθόντος.
Τα προβλήματα που προτάσσει η σοσιαλιστική και παρεμβατική κριτική προς την οικονομία της αγοράς, είναι καθαρά οικονομικά και μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με τον τρόπο κατά τον οποίο το βιβλίο αυτό προσπαθεί να τα αντιμετωπίσει: με μια εμπεριστατωμένη ανάλυση της ανθρώπινης δράσης και όλων των ενδεχομένων συστημάτων κοινωνικής συνεργασίας. Το ψυχολογικό πρόβλημα: γιατί ο κόσμος απορρίπτει και δυσφημεί τον καπιταλισμό και αποκαλεί οτιδήποτε δεν του αρέσει «καπιταλιστικό» και οτιδήποτε του αρέσει «σοσιαλιστικό», αφορά την ιστορία και πρέπει να αφεθεί στους ιστορικούς. Υπάρχουν όμως και άλλα θέματα που πρέπει να τονίσουμε σε αυτό το σημείο.
Ο καπιταλισμός και ο πολιτισμός είναι ταυτόσημες έννοιες
Οι υποστηρικτές του ολοκληρωτισμού θεωρούν τον «καπιταλισμό» ως ένα φρικτό κακό, μια φοβερή ασθένεια που έπεσε επί της ανθρωπότητας. Στα μάτια του Μαρξ ήταν ένα αναπόφευκτο στάδιο της εξέλιξης της ανθρωπότητας, αλλά για όλο αυτό το χειρότερο των κακών, ευτυχώς, η μαρξιστική σωτηρία ήταν επικείμενη και θα απελευθέρωνε τον άνθρωπο για πάντα από αυτήν την καταστροφή. Κατά την άποψη άλλων ανθρώπων, θα ήταν δυνατό να αποφευχθεί ο καπιταλισμός αν μόνο οι άνθρωποι ήταν πιο ηθικοί ή πιο επιδέξιοι στην επιλογή των οικονομικών πολιτικών. Όλες αυτές οι μελέτες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Θεωρούν τον καπιταλισμό σαν να ήταν ένα τυχαίο φαινόμενο, το οποίο θα μπορούσε να εξαλειφθεί χωρίς να μεταβληθούν οι – απαραίτητες – συνθήκες δράσης και σκέψης του πολιτισμένου ανθρώπου.
Καθώς παραμελούν να ασχοληθούν με το πρόβλημα του οικονομικού υπολογισμού, δεν γνωρίζουν τις συνέπειες που επιφέρει η κατάργηση του νομισματικού λογισμού. Δεν συνειδητοποιούν ότι οι άνθρωποι στον σοσιαλισμό (κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής), για τους οποίους η αριθμητική δεν θα έχει χρησιμότητα στο σχεδιασμό της δράσης τους, θα διαφέρουν εξ ολοκλήρου στα ένστικτα και στον τρόπο σκέψης τους από τους σημερινούς ανθρώπους. Αντιμετωπίζοντας τον σοσιαλισμό, δεν πρέπει να παραβλέπουμε αυτή τη διανοητική μετάλλαξη και τις καταστροφικές συνέπειες που θα επιφέρει στην υλική ευημερία του ανθρώπου.
Η οικονομία της αγοράς, είναι ένα ανθρωπογενές σύστημα δράσης υπό τον καταμερισμό της εργασίας. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι κάτι τυχαίο ή τεχνητό και πως θα μπορούσε να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο σύστημα. Η οικονομία της αγοράς είναι προϊόν μακράς εξελικτικής διαδικασίας. Είναι το αποτέλεσμα των προσπαθειών του ανθρώπου να προσαρμόσει τη δράση του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, στις δεδομένες συνθήκες του περιβάλλοντός του, τις οποίες δεν μπορεί να μεταβάλει. Είναι αυτή ακριβώς η στρατηγική, η εφαρμογή της οποίας, οδήγησε τον άνθρωπο θριαμβευτικά από την βαρβαρότητα στον πολιτισμό.
Αυθόρμητη εξελικτική τάξη
Κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν: Ο καπιταλισμός ήταν το οικονομικό σύστημα που επέφερε τα θαυμάσια επιτεύγματα των τελευταίων διακοσίων ετών. Ως εκ τούτου, έφτασε στο τέλος του, καθώς ήταν ωφέλιμος για το παρελθόν. Δεν μπορεί να είναι ωφέλιμος για την σημερινή εποχή (σ.σ. τέλη δεκαετίας του 1930) και για το μέλλον. Αυτή η συλλογιστική, έρχεται σε ανοικτή αντίφαση με τις αρχές της πειραματικής γνωστικής λειτουργίας. Δεν χρειάζεται να θέσουμε πάλι το ερώτημα για το αν η επιστήμη της ανθρώπινης δράσης (πραξεολογία) μπορεί να υιοθετήσει τις μεθόδους των πειραματικών φυσικών επιστημών (σ.σ. δεν τις χρησιμοποιεί). Ακόμη και αν ήταν επιτρεπτό να το κάνει, θα ήταν παράλογο να υποστηριχθεί ο λανθασμένος τρόπος που χρησιμοποιούν οι συγκεκριμένοι θετικιστές. Η πειραματική επιστήμη υποστηρίζει πως αν το Α ήταν έγκυρο στο παρελθόν, θα ισχύσει και στο μέλλον. Δεν επιχειρηματολογεί ποτέ αντίστροφα ισχυριζόμενη ότι επειδή το Α ήταν έγκυρο στο παρελθόν, δεν θα ισχύσει στο μέλλον.
Είναι σύνηθες να κατηγορούνται οι οικονομολόγοι για φερόμενη παράβλεψη της ιστορίας. Οι οικονομολόγοι, πιστεύεται, θεωρούν την οικονομία της αγοράς ως το ιδανικό και αιώνιο πρότυπο κοινωνικής συνεργασίας. Επικεντρώνουν τις μελέτες τους στη διερεύνηση των συνθηκών της οικονομίας της αγοράς και παραμελούν όλα τα υπόλοιπα. Δεν ανησυχούν για το γεγονός ότι ο καπιταλισμός εμφανίστηκε τα τελευταία διακόσια χρόνια και ότι ακόμη και σήμερα περιορίζεται σε μια συγκριτικά μικρή έκταση της γήινης επιφάνειας και σε μια μειοψηφία λαών (σ.σ. τέλη δεκαετίας του 1930). Υπήρχαν και υπάρχουν, υποστηρίζουν αυτοί οι κριτικοί, άλλοι πολιτισμοί με διαφορετική νοοτροπία και διαφορετικούς τρόπους διεξαγωγής των οικονομικών υποθέσεων. Ο καπιταλισμός, αν θεωρηθεί σαν sub specie aeternitatis, είναι ένα μεταβατικό φαινόμενο, ένα εφήμερο στάδιο της ιστορικής εξέλιξης, μία μετάβαση από τις προκαπιταλιστικές εποχές στο μετακαπιταλιστικό μέλλον.
Όλες αυτές οι επικρίσεις είναι αναληθείς.
Φυσικά, τα οικονομικά δεν είναι κλάδος της ιστορίας ή άλλης ιστορικής επιστήμης. Τα οικονομικά είναι η θεωρία όλης της ανθρώπινης δράσης, η γενική επιστήμη των αμετάτρεπτων κατηγοριών δράσης και της λειτουργίας της υπό όλες τις πιθανές ειδικές συνθήκες, κάτω από τις οποίες δρα ο άνθρωπος. Παρέχει ως εκ τούτου το απαραίτητο νοητικό εργαλείο για την αντιμετώπιση ιστορικών και εθνογραφικών προβλημάτων.
Ο καπιταλισμός δεν «εμφανίστηκε» στον μεσαίωνα. Υπάρχει όσο υπάρχει το ανθρώπινο είδος.
Ένας ιστορικός ή ένας εθνογράφος, που παραμελεί στο έργο του να χρησιμοποιήσει πλήρως τα αποτελέσματα των οικονομικών, κάνει κακή δουλειά. Στην πραγματικότητα, δεν προσεγγίζει το θέμα της έρευνάς του ανεπηρέαστος, από κάτι το οποίο αγνοεί ως θεωρία. Βρίσκεται σε κάθε βήμα της συλλογής των φερόμενων ως αναλλοίωτων γεγονότων, στην οργάνωση αυτών των γεγονότων και στα προερχόμενα εξ αυτών συμπεράσματά, καθοδηγούμενος από μπερδεμένα και αλλοιωμένα υπολείμματα επιπόλαιων οικονομικών δογμάτων. Δόγματα τα οποία κατασκευάστηκαν πρόχειρα και αδέξια, κατά τους αιώνες που προηγήθηκαν της επεξεργασίας της οικονομικής επιστήμης και καταρρίφθηκαν εξ ολοκλήρου από μακρού.
Η ανάλυση των προβλημάτων της κοινωνίας της αγοράς, της μόνης μορφής ανθρώπινης δράσης στην οποία μπορεί να εφαρμοστεί ο υπολογισμός στην προγραμματική δράση, ανοίγει την πρόσβαση στην ανάλυση όλων των μελετών τρόπων δράσης και όλων των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί και οι εθνογράφοι. Όλες οι μη καπιταλιστικές μέθοδοι οικονομικής διαχείρισης, μπορούν να μελετηθούν μόνο υπό την υποθετική περίπτωση, πως μπορούν να χρησιμοποιηθούν αριθμοί και σε αυτές τις οικονομίες, για την καταγραφή προηγούμενων ενεργειών, καθώς επίσης και για τον σχεδιασμό μελλοντικών ενεργειών. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι οικονομολόγοι τοποθετούν τη μελέτη μιας ανόθευτης οικονομίας της αγοράς, στο επίκεντρο των ερευνών τους.
Δεν είναι οι οικονομολόγοι αυτοί που στερούνται την «ιστορική αίσθηση» και αγνοούν τον παράγοντα της εξέλιξης, αλλά οι επικριτές τους.
Οι οικονομολόγοι είχαν πάντα πλήρη επίγνωση του γεγονότος, ότι η οικονομία της αγοράς και ο καπιταλισμός, είναι προϊόντα μακράς ιστορικής διαδικασίας που ξεκίνησε και υπάρχει από τότε που το ανθρώπινο είδος προέκυψε από τις τάξεις των άλλων πρωτευόντων. Οι πρωταγωνιστές αυτού που ονομάζεται λανθασμένα «ιστορικισμός», έχουν την πρόθεση να ανατρέψουν τις επιδράσεις των εξελικτικών αλλαγών. Στην οπτική τους, η ύπαρξη του οτιδήποτε δεν μπορεί να ανιχνευτεί σε κάποιο απομακρυσμένο παρελθόν, ή δεν μπορεί να ανακαλυφθεί στα έθιμα ορισμένων πρωτόγονων πολυνησιακών φυλών, είναι τεχνητό, ακόμη και παρακμιακό. Ο Μαρξ, ο Ένγκελς και οι Πρώσοι καθηγητές της Ιστορικής Σχολής, θριαμβολογούσαν όταν έμαθαν ότι η ατομική ιδιοκτησία είναι «μόνο» ένα ιστορικό φαινόμενο. Για αυτούς, αυτή ήταν η απόδειξη ότι τα σοσιαλιστικά τους σχέδια ήταν εφικτά2
Αποτυχημένοι επιτηδευματίες μιμητές της ιδιοφυΐας
Ο δημιουργικά μεγαλοφυής άνθρωπος, αποκλίνει από τους συμπολίτες του. Ως πρωτοπόρος νέων και ανήκουστων πράξεων, βρίσκεται σε σύγκρουση με την άκριτη αποδοχή εκ μέρους των παραδοσιακών προτύπων και αξιών. Στα μάτια του η ρουτίνα του συνηθισμένου πολίτη, ο μέσος ή κοινός άνθρωπος, αποτελεί απλά ηλιθιότητα. Για αυτόν ο «bourgeois αστός» είναι συνώνυμο της ηλιθιότητας3 . Οι απογοητευμένοι καλλιτέχνες, που λατρεύουν να πιθηκίζουν την επιτήδευση του ύφους της ιδιοφυΐας – για να ξεχάσουν και να αποκρύψουν τη δική τους ανικανότητα – υιοθετούν αυτήν την ορολογία.
Αυτοί οι μποέμηδες αποκαλούν ό, τι δεν τους αρέσει ως «bourgeois αστικό». Από τότε που ο Μαρξ έθεσε τον όρο «καπιταλισμός» ισοδύναμο με τον «bourgeois αστισμό», χρησιμοποιούν και τα δύο ως συνώνυμα. Στα λεξιλόγια όλων των γλωσσών οι λέξεις «καπιταλιστικό» και «bourgeois» σηματοδοτούν σήμερα όλα όσα είναι ντροπιαστικά, εξευτελιστικά και κακόφημα4. Αντίθετα, οι άνθρωποι αποκαλούν όσα θεωρούν καλά και αξιέπαινα ως «σοσιαλιστικά». Το συνηθισμένο σύστημα επιχειρηματολογίας είναι το ακόλουθο: Κάποιος αποκαλεί αυθαίρετα οτιδήποτε αντιπαθεί ως «καπιταλιστικό» και στη συνέχεια οδηγεί, εξ αυτής της επωνυμίας, στο συμπέρασμα ότι το πράγμα αυτό είναι κακό.
Αυτή η σημασιολογική σύγχυση συνεχίζεται και περαιτέρω. Ο Sismondi, οι ρομαντικοί λάτρεις του Μεσαίωνα, όλοι οι σοσιαλιστές συγγραφείς, η Πρώσσικη Ιστορική Σχολή και οι Αμερικανοί ακαδημαϊκοί, διδάσκουν ότι ο καπιταλισμός είναι ένα άδικο σύστημα εκμετάλλευσης, που θυσιάζει τα ζωτικά συμφέροντα της πλειοψηφίας των ανθρώπων, μόνο προς όφελος μιας μικρής ομάδας κερδοσκόπων. Κανένας αξιοπρεπής άνθρωπος δεν μπορεί να υποστηρίξει αυτό το «τρελό» σύστημα. Οι οικονομολόγοι που υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός είναι επωφελής όχι μόνο για μια μικρή ομάδα, αλλά για όλη την κοινωνία είναι «συκοφάντες της μπουρζουαζίας». Είναι, είτε θολωμένοι ώστε να αναγνωρίσουν την αλήθεια, ή δωροδοκημένοι απολογητές των εγωιστικών τάξεων συμφερόντων των εκμεταλλευτών.
Ο καπιταλισμός συνεπάγεται την πλήρη απομάκρυνση του κράτους από τις οικονομικές υποθέσεις
Ο καπιταλισμός, στην ορολογία αυτών των εχθρών της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς, σημαίνει την οικονομική πολιτική που υποστηρίζουν οι μεγάλες επιχειρήσεις και οι εκατομμυριούχοι. Αντιμετωπίζοντας το γεγονός ότι ορισμένοι – αλλά σίγουρα όχι όλοι – οι πλούσιοι επιχειρηματίες και καπιταλιστές, υποστηρίζουν σήμερα μέτρα που περιορίζουν το ελεύθερο εμπόριο και τον ανταγωνισμό και οδηγούν στο μονοπώλιο, λένε πως: Ο σύγχρονος καπιταλισμός σημαίνει προστατευτισμό, καρτέλ και κατάργηση του ανταγωνισμού. Είναι αλήθεια, προσθέτουν, ότι σε μια περίοδο του παρελθόντος, ο βρετανικός καπιταλισμός ευνόησε το ελεύθερο εμπόριο τόσο στην εγχώρια αγορά όσο και στις διεθνείς σχέσεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι εκείνη την εποχή τα συμφέροντα της βρετανικής «μπουρζουαζίας» εξυπηρετούνταν καλύτερα από μια τέτοια πολιτική. Οι συνθήκες, όμως, άλλαξαν και σήμερα ο καπιταλισμός, δηλαδή το δόγμα που υποστηρίζουν οι εκμεταλλευτές, στοχεύει σε μια άλλη πολιτική.
Έχει ήδη επισημανθεί ότι αυτό το δόγμα στρεβλώνει άσχημα τόσο την οικονομική θεωρία όσο και τα ιστορικά γεγονότα. Υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα άνθρωποι των οποίων οι εγωιστικές φιλοδοξίες απαιτούν κρατική προστασία. Επιζητούν κατοχυρωμένα συμφέροντα και ελπίζουν να επωφεληθούν από μέτρα που περιορίζουν τον ανταγωνισμό.
Οι γερασμένοι και κουρασμένοι επιχειρηματίες, καθώς και αποτυχημένοι κληρονόμοι επιτυχημένων στο παρελθόν ανθρώπων, αντιπαθούν τους δραστήριους νέους καπιταλιστές.
Αυτοί αποτελούν πρόκληση για τον πλούτο και την εξέχουσα κοινωνική τους θέση. Το εάν θα γίνει αντιληπτή η πρόθεση τους, να καταστήσουν δύσκαμπτες τις οικονομικές συνθήκες και να εμποδίσουν τις βελτιώσεις, εξαρτάται από το κλίμα στην κοινή γνώμη.
Η ιδεολογική δομή του δέκατου ένατου αιώνα, όπως διαμορφώθηκε από το κύρος των διδασκαλιών των φιλελεύθερων οικονομολόγων, καθιστούσε αυτές τις ευχές μάταιες. Όταν οι τεχνολογικές βελτιώσεις της εποχής του φιλελευθερισμού έφεραν επανάσταση στις παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής, μεταφορών και marketing, εκείνοι των οποίων τα κεκτημένα συμφέροντα υπέστησαν ζημία, δεν ζήτησαν προστασία γιατί θα ήταν μια πράξη χωρίς τύχη. Αλλά σήμερα θεωρείται νόμιμο καθήκον της κυβέρνησης να αποτρέψει έναν αποτελεσματικό άνθρωπο από το να ανταγωνιστεί με τους λιγότερο αποτελεσματικούς. Η κοινή γνώμη συμφωνεί με τις απαιτήσεις των ισχυρών ομάδων πίεσης να σταματήσουν την πρόοδο. Οι παραγωγοί βουτύρου με σχετική επιτυχία πολεμούν ενάντια στη μαργαρίνη και οι μουσικοί ενάντια στην ηχογραφημένη μουσική. Τα εργατικά συνδικάτα είναι θανάσιμοι εχθροί κάθε νέας μηχανικής τεχνολογίας. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός, ότι σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι λιγότερο αποτελεσματικοί επιχειρηματίες αποσκοπούν στην κρατική προστασία έναντι των αποτελεσματικότερων ανταγωνιστών τους.
Συμπέρασμα
Θα ήταν σωστό να περιγράψουμε την κατάσταση αυτή των πραγμάτων με τον ακόλουθο τρόπο: Σήμερα πολλές ή ορισμένες ομάδες επιχειρήσεων δεν είναι πλέον φιλελεύθερες. Δεν υποστηρίζουν μια ανόθευτη οικονομία της αγοράς και ελεύθερης επιχειρηματικότητας, αλλά, αντίθετα, ζητούν διάφορα μέτρα κυβερνητικής παρέμβασης στις επιχειρήσεις. Αλλά είναι εντελώς παραπλανητικό να πούμε ότι το νόημα της ιδέας του καπιταλισμού έχει αλλάξει και ότι ο «ώριμος καπιταλισμός» – όπως το ονομάζουν οι Αμερικανοί ακαδημαϊκοί – ή ο «ύστερος καπιταλισμός» (late capitalism) – όπως τον αποκαλούν οι μαρξιστές – χαρακτηρίζεται από περιοριστικές πολιτικές για την προστασία των κεκτημένων συμφερόντων των μισθωτών, των αγροτών, των καταστηματαρχών, των τεχνιτών και των επιχειρηματιών.
Η έννοια του καπιταλισμού είναι ως οικονομική έννοια αμετάβλητη. Αν σημαίνει κάτι, αυτό είναι η οικονομία της αγοράς. Κάποιος στερεί από τον εαυτό του τα σημασιολογικά εργαλεία ώστε να αντιμετωπίσει επαρκώς τα προβλήματα της σύγχρονης ιστορίας και των οικονομικών πολιτικών, εάν συμφωνεί με μια διαφορετική ορολογία. Αυτή η λανθασμένη ονοματολογία γίνεται κατανοητή μόνο αν συνειδητοποιήσουμε ότι οι ψευδο-οικονομολόγοι και οι πολιτικοί που την εφαρμόζουν, θέλουν να εμποδίσουν τους ανθρώπους από το να γνωρίζουν ποια είναι η πραγματική οικονομία της αγοράς. Θέλουν να κάνουν τους ανθρώπους να πιστέψουν, ότι όλες οι αποκρουστικές συνέπειες των περιοριστικών κυβερνητικών πολιτικών, παράγονται από τον «καπιταλισμό».
***
Βρίσκετε ενδιαφέροντα τα άρθρα στην «Ελεύθερη Αγορά»; Εκτιμάτε την προσπάθεια μας; Κάντε τώρα μια δωρεά 5 ευρώ και ενισχύστε μας.
- Για μια εξέταση του ρωσικού «πειράματος» δείτε Mises, Planned Chaos (Irvington-on-Hudson, 1947), σελ. 80-87 (αναδημοσιευμένο απο την νέα έκδοση του Mises, socialism [New Haven, 1951] σελ.527 -592).
- Το πιο εκπληκτικό προϊόν αυτού του ευρέως διαδεδομένου τρόπου σκέψης είναι το βιβλίο ενός Πρώσου καθηγητή, του Bernhard Laum ( Die geschlossene Wirtschaft [Tubingen, 1933]). Ο Laum συγκεντρώνει μια τεράστια συλλογή από παραθέματα από εθνογραφικά κείμενα που δείχνουν ότι πολλές πρωτόγονες φυλές θεωρούσαν την οικονομική «αυτάρκεια» ως φυσική, απαραίτητη και ηθικά καλή. Συμπεραίνει από αυτό ότι η «αυτάρκεια» είναι η φυσική και πιο συμφέρουσα κατάσταση της οικονομικής διαχείρισης και ότι η επιστροφή στην «αυτάρκεια» που υποστηρίζει, είναι «μια βιολογικά απαραίτητη διαδικασία». (σελ. 491).
- O Guy de Maupassant ανέλυσε το εικαζόμενο μίσος του Flaubert προς τους bourgeois αστούς στο Etude sur Gustave Flaubert (ανατυπωμένο στo Oeuvres completes de Gustave Flaubert [Paris, 1885], Vol, VII). ο Maupassant, λέει πως ο Flaubert «aimait le monde» (σελ 67. δηλαδή, του άρεσε να περιφέρεται στον κύκλο της κοινωνίας των Παρισίων που αποτελούταν από αριστοκράτες, πλούσιους bourgeois αστούς και την ελίτ των καλλιτεχνών, των συγγραφέων, των φιλοσόφων, των επιστημόνων, των πολιτικών και των επιχειρηματιών. Χρησιμοποιούσε τον όρο bourgeois ως συνώνυμο της αβελτηρίας και τον όριζε με αυτόν τον τρόπο: » Ονομάζω bourgeois όποιον έχει κακές σκέψεις ( pense bassement )». Ως εκ τούτου, είναι προφανές ότι με την χρησιμοποίηση του όρου bourgeois, ο Flaubert δεν είχε στο μυαλό του τον όρο bougeoise ως προσδιορισμό κοινωνικής τάξης, αλλά ως ένα είδος αβελτηρίας που συναντιόταν πιο συχνά σε αυτή την τάξη. Ήταν εξίσου γεμάτος περιφρόνηση για τον κοινό άνθρωπο ( «le bon peuple» ) . Ωστόσο, καθώς είχε πιο συχνές επαφές με την «gens du monde» παρά με τους εργαζόμενους, η ηλιθιότητα των πρώτων τον ενοχλούσε περισσότερο από αυτή των τελευταίων (σελ. 59). Αυτές οι παρατηρήσεις του Maupassant ίσχυαν όχι μόνο για το flaubert, αλλά και για τα «αντι-bougeoise» αισθήματα όλων των καλλιτεχνών. Παρεμπιπτόντως, πρέπει να τονιστεί ότι από τη μαρξιστική σκοπιά, ο Flaubert ήταν ένας «bougeoise» συγγραφέας και τα μυθιστορήματα του ήταν μια «ιδεολογική υπερκατασκευή» του «καπιταλιστικού ή bougeoise τρόπου παραγωγής».
- Οι ναζί χρησιμοποιούσαν τον όρο «εβραίος» ως συνώνυμο του «καπιταλιστή» και του «bourgeois»
